Бүгінгі таңда Қытай Коммунистік партиясы (ҚКП) мен оның көшбасшысы Си Цзиньпин Қытайда адам мүдделері мен оның ақылға қонымды қажеттіліктерін қанағаттандыруды мемлекеттік саясаттың негізгі қағидасы ретінде қабылдай отырып, «гармониялы қоғам» құруды көздейді. Ресейлік қытайтанушы Михаил Титаренконың айтуынша, бұл идеялар мен саяси жаңашылдықтар Қытайдың тарихи дәстүрлерін, көне қытай данышпандарының ілімін — Конфуцийден, Лао-цзы, Мо-цзы мен Хань Фэйцзыдан бастап, Цинь Шихуан мен Ван Аньшиге дейін қамтиды. Олар жаңа және қазіргі заман тарихының көшбасшыларының ойларын бойына сіңіріп, Сунь Ятсен мен Дэн Сяопиннің («реформалар мен ашықтық саясаты», «сяокан» қоғамы идеялары), Цзян Цзэминнің («үш өкілдік» тұжырымдамасы) және Си Цзиньпиннің адамзаттың ортақ тағдыры қауымдастығы идеясын да қамтиды.
ҚХР-да модернизацияға қол жеткізу процесі жаңа жетістіктерге қарай ілгерілеген сайын «гармониялы қоғам» құру мүмкіндігі артады. ҚКП жетекшілігі қол жеткізген табыстарды «цивилизацияның жаңа түрі» деп атай отырып, модернизация жолына түскен басқа елдерге де оны Қытайдан үлгі етіп алуға кеңес береді.
Қытайдағы модернизацияның бастамасы Цин империясының 1840–1860 жылдардағы «апиын соғыстарында» жеңіліске ұшырауымен бастау алады. Манчжур үкіметінің тең емес шарттарға қол қоюы Қытайдың жартылай отарлық мемлекетке айналуына және әлемдік капиталистік жүйенің тәуелді перифериясына айналуына негіз болды. Елдің мемлекеттік егемендігін жоғалтуы режимді жаңғырту қажеттілігін түсінуге және еуропалық державалардың әскери-техникалық жетістіктерін қабылдау реформаларын бастаған «өзін-өзі нығайту» (цзыцян) саясатының қалыптасуына әкелді.
Алайда жоғары деңгейдегі өзгерістер Қытайдың алдында тұрған жаһандық мәселелерді шеше алмады, және 1894–1895 жылдардағы Жапониямен болған соғыстағы ауыр жеңілістен кейін бұл саясат сәтсіздікке ұшырады. Бірақ осы саясат арқылы Қытайда батыстың қоғамдық-саяси ой-пікірлерін жергілікті негізге енгізуді мақсат тұтқан жаңа интеллигенция пайда болды
ХІХ ғасырдың соңында Қытайды жаңғырту бағдарламасын кең көлемде ұсынған тұлғалардың бірі Кан Ювэй (1858–1927) болды. Ол және сол кезеңнің басқа да реформаторлары батыстың экономикалық жетістіктерін қабылдаусыз тәуелсіз әрі гүлденген Қытай құру мүмкін емес деп санады. Осы мақсатта олар қоғамның дәстүрлі бюрократиялық негізін жаңғыртылған конфуцийшілдікпен үйлестіргісі келді. Кан Ювэй Конфуцийдің беделін пайдаланып, оны «мемлекеттік жүйені реформалау туралы Конфуций іліміне зерттеу» («Кунцзы гайчжикао») атты еңбегінде қытай дәстүрінің алғашқы реформаторы ретінде таныстырды.
Кан Ювэй Конфуцийдің іліміне сүйене отырып, адамзат дамуында үш кезеңді басынан өткеретінін дәлелдеді: «хаос пен аласапыран», «қалыптасу» және «Ұлы тыныштық» кезеңдері. Бұл кезеңдердің әрқайсысына тән заңдылықтары бар. Қалыптасу кезеңіне «Кіші тыныштық» (сяокан) заңдары тән болса, «Ұлы Тыныштық» кезеңінде «Ұлы Бірлік» (Датун) дәуірінің заңдары іске асады. Кан Ювэй өзінің «Да тун шу» еңбегінде конфуцийлік канондардың бұрынғы түсіндірмелерінде қателік кеткенін және Конфуций өткен дәуір туралы емес, болашақ туралы айтқанын алғаш рет жариялады. Ол «Салт-дәстүрлер кітабындағы» үзіндіні былай деп өзгертіп ұсынды: «Ұлы жол іске асқан кезде, әлем барлығына ортақ болады. Ең дана адамдар таңдалып, талантты адамдар алға шығады. Барлығы тек шындықты айтып, бейбіт өмір сүреді. Адамдар тек жақындарына ғана емес, бүкіл қауымға туыс ретінде қарап, қарттар тыныштықта өмір сүреді, ересектер өз қабілеттерін жүзеге асырады, ал жастар тәрбиеленеді. Барлығының тамағы мен өмір сүру жағдайы болады — жалғыздар, жесірлер, жетімдер, баласыздар, мүгедектер қамсыз қалады. Ер адамдардың құқықтары, ал әйелдердің өз бетімен өмір сүру мүмкіндігі болады. Заттар жерде босқа шашылмайды, қоймаларда артық ештеңе сақталмайды, адамдардың күш-жігері бекерге кетпейді, эгоистік мақсаттар жойылып, ешқашан қайталанбайды. Ұрлық пен қарақшылық болмайды, үйлердің есіктері құлыпталмайды. Бұл — Ұлы Бірлік дәуірі, барлығы бір қауымдастық мүшесі, барлығы тең болатын кезең» деп сипаттады.
«Ұлы Бірлік» Қоғамының Негізгі Принциптері
Кан Ювэй ұсынған «Ұлы Бірлік» қоғамын құрудың негізгі принциптері жалпы теңдікке бағытталған. Бұл гендерлік, ұлттық және нәсілдік теңдікті, сондай-ақ барлық адамдардың сайлау мен әлеуметтік игіліктерге қол жеткізуге тең мүмкіндіктерін қамтиды. Әлеуметтік игіліктер еңбек үлесіне қарай бөлінеді, әсіресе егде жастағы адамдарға көбірек көңіл бөлінеді. Басқарушыларды таңдау моральдық қасиеттері, интеллекті және жалпы қабілеттеріне қарай жүргізіледі. Кан Ювэйдің пікірінше, «алдағы 200-300 жылда бүкіл әлем сөзсіз Ұлы Бірлік дәуіріне (Датун) аяқ басады».
1970 жылдардың соңында ҚХР-да «реформалар және сыртқы ашықтық саясаты» жүргізіле бастағаннан кейін, қытайлық реформалардың бас сәулетшісі Дэн Сяопин «сяокан» ұғымын Қытай модернизациясының моделі ретінде сипаттауда қолданды. Сяокан идеясы — бұл мақсат, оған Қытай ХХ ғасырдың соңына дейін жетуге тиіс болды
Билікке келген қазіргі ҚКП көшбасшысы Си Цзиньпин Қытайға бес жылдық емес, тұтас онжылдықтар бойы дамуды жоспарлайтын жаңашыл бағдарламаны ұсынды. Елдің даму бағыттары белгіленді: 2021 жылы, ҚКП құрылғанына жүз жыл толғанда, Қытай орташа әл-ауқатты қоғамды (Конфуций «сяокан» деп атаған) құруға тиіс болды, ал 2049 жылы, ҚХР құрылғанына жүз жыл толғанда, Қытай «өркендеу дәуіріне» еніп, әлемдік супердержаваға айналуға бағытталған.
Қытай Коммунистік Партиясының ХХ съезі және Жоғары Сапалы Даму Мақсаты
2022 жылдың 16-22 қарашасы аралығында Пекинде өткен Қытай Коммунистік партиясының ХХ съезі әлемге Қытайдың «дамуының жаңа құрылымын жеделдетіп құруды және жоғары сапалы дамуға ықпал етуді» мақсат тұтатынын тағы да еске салды. Бұл мақсат «заманауи социалистік мемлекетті жан-жақты құрудың басты міндеті» болып табылады, және осы арқылы Қытай өркендеген, мықты, демократиялық, мәдени дамыған, үйлесімді және көрікті елге айналуды көздейді.
ҚКП Бас хатшысы Си Цзиньпин Қытай халқына жаңа дәуірдің мүмкіндіктері мен сын-қатерлеріне сәйкес қытайлық ерекшелікке негізделген социализм құруға шақырды. ҚКП-ның XIX съезінде жасаған баяндамасында Си Цзиньпин былай деп атап өтті: «Қытайдың реформалар мен ашықтық саясаты қытай халқының дамуға, инновацияға және жақсартуға деген тарихи талаптарына жауап берді, сонымен бірге әлем елдерінің бейбіт дамуға деген ұмтылысымен үйлесімді болды. Енді біз болашаққа бағыт алуымыз керек. Біріншіден, бұл Қытайдың экономикалық, өндірістік және зияткерлік қуатын нығайту туралы. Екіншіден, біз жалпыға ортақ өркендеуді қамтамасыз етуіміз керек. 2035 жылға қарай Қытай аймақтық даму алшақтығын жоюға, қала мен ауыл арасындағы теңсіздікті азайтуға және халықтың өмір сүру деңгейін теңгерімдеуге қол жеткізуді жоспарлап отыр. Ал 2050 жылға қарай Қытай байлар мен кедейлер арасындағы айырмашылықты жойып, «жалпыға ортақ өркендеуге» жетуді көздейді».
Қытайдың Ұлттық Жаңғыру Миссиясы
Си Цзиньпиннің айтуынша, Қытай Коммунистік партиясының тарихи миссиясы – қытай ұлтын қайта жаңғырту. 2050 жылға қарай Қытай социалистік мәдениет державасына айналуы тиіс. Қытай өркениеті нығая түсіп, оның жұмсақ күшінің ықпалы артады. Соңында, төртіншіден, Қытай жаһандық аренада жетекші рөл атқарып, бүкіл адамзаттың өркендеуіне салмақты үлес қосуға шақырылған.
Сыртқы әлемге ашықтық қазіргі Қытайдың тағдырын анықтады: ол экономикалық өсімнің, сауданың және өндірістің ірі қозғалтқышына, инвестициялар көздеріне, инновациялар саласындағы көшбасшыға, ғылыми-техникалық прогресті дамытуға және экологиялық таза энергия өндірісінде жаһандық жаңашылға айналды.
Сыртқы ашықтықтың арқасында ҚКП және оның көшбасшысы Си Цзиньпин жаһандық қауымдастыққа «адамзаттың ортақ тағдыры қауымдастығы» (жэньлэй минъюнь гунтунти) атты жаңа идеяны ұсынды. Қытай сарапшыларының пікірінше, бұл тұжырымдама қытайдың дәстүрлі мәдениетінен бастау алады және көне Қытай ойшылдарының даналығының жалғасы болып табылады.
Бірінші рет қазіргі мағынасында «Адамзаттың ортақ тағдыр қауымдастығы» (人类命运共同体) концепциясы, өзінің мәні бойынша «Үлкен бірлік» (Да тун) Кан Ювэй дәуірін еске салады, 2012 жылы қарашада ҚХР-дың Төрағасы Си Цзиньпин тарапынан КПК-ның XVIII съезінде айтылды. 2013 жылы МГИМО-да лекциясында ҚХР Төрағасы Си Цзиньпин бұл идеясын халықаралық деңгейде алғаш рет алға тартты. Кейінірек Си Цзиньпин бұл идеяны әр түрлі халықаралық алаңдарда, соның ішінде БҰҰ трибунасында (2015) бірнеше рет көтерді. Ортақ тағдыр қауымдастығы бүкіл адамзаттың мүдделері мен дамуының тоғысуын білдіреді, өйткені әлемдік қоғам көптеген ауыр сынақтар мен қауіптермен бетпе-бет келуде: азық-түлік қауіпсіздігі, ресурстардың жетіспеушілігі, климаттық өзгерістер, қоршаған ортаның ластануы, халықаралық қылмыс және т.б. Бұл мәселелерді ешбір ел, тіпті бірнеше елдер бірлесе отырып, шеше алмайды. Бұл әлемдегі барлық елдердің ынтымақтастығын талап етеді. Мұнда американдық астроном және ғылымды насихаттаушы Карл Саганның (1934-1996) сөздерін келтіру орынды, ол «Жер – өмірді қолдай алатын жалғыз белгілі әлем. Біздің кететін жеріміз жоқ – ең болмағанда, жақын болашақта. Сіздерге бұл ұнаса да, ұнамаса да – Жер қазір біздің үйіміз» деп айтқан [Саган К. Көгілдір нүкте. Адамзаттың ғарыштық болашағы. М.: Альпина нон-фикшн, 2016].
Атап айтқанда, КПК-ның XIX съезінде 2017 жылы қарашада адамзаттың ортақ тағдыр қауымдастығы партия Жарғысына енгізілді, ал бір жылдан кейін Қытай Конституциясына өзгерістер енгізілді.
Си Цзиньпиннің айтуынша, «Заманауи әлемде адамдар түрлі мәдениеттер, нәсілдер, тері түстері, діндер және әртүрлі әлеуметтік жүйелерден тұратын әлемде өмір сүреді. Барлық елдердің адамдары тағдырлар қауымдастығын қалыптастырды, біз сіздердің арасында, ал сіздер біздің арасында тұрсыздар» [Си Цзиньпин. Цивилизациялар арасындағы алмасулар мен өзара оқыту – адамзат өркениетінің, әлемдегі бейбітшілік пен дамудың маңызды қозғаушы күші. [Си Цзиньпиннің ЮНЕСКО-дағы сөйлеген сөзі, 2014 жылдың 27 наурызы] // http://www.qstheory.cn/dukan/qs/2019-05/01/c_1124440781.htm]. Бұл сөздер «Адамзаттың ортақ тағдыр қауымдастығы» ұғымына енгізілген екі мағынаны білдіреді. Біріншіден, қазіргі әлемнің айырмашылығын атап өтеді, екіншіден, әлемнің барлық елдерінің өзара тәуелділігін көрсетеді. Концепция соғыс пен күш саясатын қабылдамайды, ал қауіпсіздік саласындағы жаңа ойлау әлемдік басқаруды ілгерілетуге жәрдемдеседі. Осылайша, концепцияда біз Қытайдың мәдени-цивилизациялық кодтарының, яғни даосизмнің Инь-Ян принципінің, сондай-ақ конфуцийлік Датун принципінің, яғни Ұлы бірліктің, үйлесімділіктің, толық гармонияның және т.б. бар екендігін көре аламыз.
2022 жылдың қаңтарында Давостағы Дүниежүзілік экономикалық форумының виртуалды отырысында сөйлеген сөзінде Си Цзиньпин форумға қатысушыларға барлық елдердің «глобалдық ынтымақтастық тізбегіндегі буындар» екенін және «баяу түрде мүдделер қауымдастығы мен ортақ тағдыр қауымдастығын қалыптастыратынын» сендірді. Нақты болу үшін Си Цзиньпин елдерді кішкентай қайықтарға теңеді, әрқайсысы өз бетімен стихияның соққыларына төтеп бере алмайтынын және «тек ортақ тағдырдың алып кемесі ғана бейберекет толқындарға қарсы тұра алады» [Си Цзиньпин. Пандемиядан кейінгі әлемнің жарқын болашағы үшін сеніммен алға жылжу. [Қытай Халық Республикасының Төрағасы Си Цзиньпиннің 2022 жылғы ВЭФ-тің виртуалды отырысындағы толық мәтіні] // https://russian.news.cn/download/fulltext20220117.pdf].
КПК және Си Цзиньпин үнемі Қытайдың үлкен держава ретінде адамзаттың болашағына жауапкершілік алуға дайын екенін, ірі державаның мәртебесіне сәйкес қадамдар мен әрекеттер көрсетуі (да го гэн ингай ю да дэ янцзы) және басқа прогрессивті күштермен бірге рационалды әлемдік тәртіп құру, жер бетіндегі бейбітшілікті қорғау, глобалдық басқару жүйесін реформалауда белсенді қатысуын атап өтеді [Си Цзиньпин: Үлкен держава өз мәртебесіне сай болуға және жауапкершілік алуға міндетті // http://www.xinhuanet.com/world/2020-09/22/c_1126527636.htm].
Адамзаттың ортақ тағдыр қауымдастығы универсалдық құндылықтар мен негізгі ақиқаттарды жарияласа да, батыс қоғамдары мен олардың көшбасшылары (соның ішінде оларға одақтас елдер) аталмыш концепцияны қабылдауға дайын емес, өйткені олар Қытайды жетекші әлемдік держава ретінде қабылдағысы келмейді, сонымен қатар глобалдық басқару жүйесінің трансформациясын және әлемнің көп полярлыққа көшуді түсінуге дайын емес. Дегенмен, концепция нақты экономикалық негізі бар елдерде кең қолдау тапты. Қалай болса да, бүгінгі таңда концепция жаһандық деңгейде дауыстарын ала бастады. Әрине, бұл жол ұзақ және қиын болады. Алайда, «тамшы тас жудырады» дегендей, немесе Қытайда айтқандай, «мың ли жолы бірінші қадамнан басталады» (цяньли чжи син юй цзу ся). Сондықтан Қазақстан мен Орталық Азия елдері үшін бес мыңжылдық тарихы бар, «мүмкін емес нәрсені мүмкін ететін» және «өркениеттің өзін-өзі жою рефлексінің тұрақты жоқтығы мен өркениеттің өлімінен қорқудың жоқтығы» [Маслов А.А. Қытайдың дәстүрлі саяси мәдениеті, идентичность және жұмсақ күшті жүзеге асырудың жаңа формалары // Консерватизм бойынша дәптерлер: ИСЭПИ қорының альманағы: № 5. М.: ИСЭПИ қоры, 2015. Б. 121], бұл елге деген сенім мен құрметті арттырады, өз дамуындағы жетістіктерге жетуге сенімділік береді [Байдаров Е. Қазақстан мен Қытайдың ортақ тағдыр қауымдастығы тарихи-мәдени эволюция мен жаңа цивилизация формасы контекстінде // https://chinastudies.kz/kazakhstan-and-china-ru/16941/].
ЕРКІН БАЙДАРОВ, «Қытай Коммунистік партиясы — адамзат прогресі мен әлемнің ұлы бірлігіне ұмтылу» семинарының баяндамасы https://chinastudies.kz/events-ru/18278/
