Қытайдың тарифтік саясаты

Тарифтік саясат Қытайдың экономикалық дамуы мен оның жаһандық саудадағы орнын қалыптастыруда маңызды рөл атқарады. 2001 жылы Дүниежүзілік сауда ұйымына (ДСҰ) кіру Қытайдың әлемдік экономикалық жүйеге интеграциялануын жеделдетіп, жабық сауда моделінен неғұрлым либералды бағытқа өтуін білдірді. 2010 жылға қарай Қытай тарифтерді төмендету бойынша барлық міндеттемелерін орындап, импорттық тарифтің орташа деңгейін 15,3%-дан 9,8%-ға дейін қысқартты, ал 2015 жылға қарай сауда-салмақталған көрсеткіш 4,4%-ға жетіп, АҚШ пен ЕО сияқты дамыған экономикалардың деңгейіне жақындады. Алайда Қытай ішкі салаларды іріктеп қорғау мүмкіндігін сақтап отыр.

Тарифтік саясатты қалыптастыру тетіктері

Қазіргі тарифтік саясат құрылымында Қытай тарифтерді нысаналы ықпал ету құралы ретінде пайдалануды жалғастырып келеді. Қытайда тарифтік шешімдерді қабылдау орталықтандырылған басқару үлгісіне негізделген. Мемлекеттік кеңес, Қаржы министрлігі жанындағы Тарифтік комиссия және Сауда министрлігінен бөлек, партиялық құрылымдар (ең алдымен ҚКП Орталық Комитетінің Қаржы-экономикалық комиссиясы) және даму басымдықтарын үйлестіретін салалық жұмыс топтары айтарлықтай ықпал етеді. Тарифтік шараларды әзірлеу партиялық сүзгіден өтетін бесжылдық жоспарлар аясында жүзеге асырылады, бұл арқылы салалық басымдықтар мен сыртқы экономикалық бейімделудің рұқсат етілген параметрлері айқындалады.

Ерекше мәнге машина жасау қауымдастығы, фотоэлектр өнеркәсібі қауымдастығы сияқты лоббистік құрылымдар, сондай-ақ ірі мемлекеттік корпорациялар ие. Бұл ұйымдар сараптамалық кеңестер мен партиялық арналары арқылы тарифтік реттеудің параметрлеріне ықпал ете алады. Батыс елдерінен айырмашылығы, Қытайдағы лоббизм ашық қысым көрсету арқылы емес, ведомствоаралық келісімдер жүйесі арқылы институционализацияланған, бұл саяси-экономикалық жоспарлау іс-қимылдарының икемділігі мен үйлесімділігін қамтамасыз етеді.

Осылайша, жоғары технологиялық өнімдер мен жабдықтарға төмендетілген немесе нөлдік тарифтер қолданылады, ал сезімтал санаттағы тауарларға тарифтік квота жүйесі енгізілген. Бұл жүйе импорт көлемі мен бағасын бақылауға мүмкіндік беріп, нарықтың жалпы ашықтығын сақтай отырып, стратегиялық маңызды салаларды қорғауға жағдай жасайды.

Салалық тарифтік реттеу мысалдары

Қытайдың автомобиль өнеркәсібінде ұзақ уақыт бойы 25% мөлшеріндегі кедендік баж сақталды (көптеген еркін сауда аймақтарында бұл көрсеткіш 0–10% аралығында болды), кейін 2018 жылдың шілдесінде бұл тариф 15%-ға дейін төмендетілді, ал автокомплектілерге – 6%-ға дейін қысқартылды. Бұл жергілікті қауіпсіздік пен экологиялық стандарттарға қойылатын талаптардың күшеюімен қатар жүрді.

2016–2022 жылдар аралығында электр көліктері секторына 100 миллиард доллардан астам инвестиция салынды, бұл 2023 жылға қарай қытайлық EV көліктерінің әлемдік нарықтағы үлесін 30%-дан асыруға мүмкіндік берді. Бұл жағдай Еуропалық Одақта алаңдаушылық тудырып, 2024 жылы Қытайдан жеткізілетін электр көліктеріне қатысты өтемақылық шаралар жарияланды. Бұған жауап ретінде Қытай еуропалық өнімдердің импортына қатысты тергеу шараларын бастады.

Күн энергетикасы саласында қытайлық компаниялар әлемдік нарықта жетекші орынға шығып, фотоэлектрлік модульдердің 80%-дан астамын өндіруді қамтамасыз етті. Бұл Азия мен Африканың дамушы елдерінде жаңартылатын энергия көздеріне (ЖЭК) қолжетімділікті кеңейтуге мүмкіндік берді. Сонымен қатар, бұл ЕО мен АҚШ тарапынан жауап шараларын туғызды: 2024 жылы Еуропалық комиссия Қытайдың жаңа күн энергетикасы жобаларына қатысты тергеу бастаса, АҚШ қытайлық күн панельдеріне қарсы демпингке қарсы баждар енгізді.

Агроөнеркәсіп саласында астық дақылдарына (65%-ға дейін) қатысты тарифтік реттеу ішкі сұраныстың өсу жағдайында икемді импорттық саясатпен ұштасады. Қытай шетелден соя мен жүгері сатып алуды ұлғайтты, ал АҚШ тарапынан енгізілген сауда шектеулеріне жауап ретінде 2025 жылы 34% көлемінде қосымша баждар енгізіп, кейін Латын Америкасындағы баламалы жеткізушілерге көшу процесін бастады.

Тарифтік емес құралдар және жасырын протекционистік саясат

Импортты бақылауда тарифтік емес шаралар — квоталар, техникалық регламенттер мен санитарлық стандарттар маңызды рөл атқарады. Бұл тұрғыда астық, қант, күріш, мақта және тыңайтқыштар сияқты тауарларға қолданылатын тарифтік квоталар көрсеткішті мысал бола алады. Бұл квоталар шеңберінде жеңілдетілген мөлшерлеме қолданылады, ал квотадан тыс импортқа жоғары (65%-ға дейін) тариф белгіленеді, бұл іс жүзінде импорт көлемін шектейді. Квоталарды бөлу тәжірибесі сауда серіктестерінің, әсіресе АҚШ-тың тарапынан сынға ұшырап отыр, өйткені ол мөлдір емес және шектеулі қолжетімділікпен сипатталады. Бұл сын 2019 жылы ДСҰ тарапынан да расталды. Алайда Қытай бұл шараларды азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін қажетті деп есептейді және оларды ДСҰ шеңберіндегі міндеттемелерден тыс деп қарастырмайды.

«Жасырын тарифтер» рөлін санитарлық, техникалық және әкімшілік регламенттер атқара береді. Бұл ретте 2005 жылы ресми түрде көптеген тарифтік емес кедергілер жойылғанына қарамастан, шетелдік өнімдердің нарыққа енуіне тосқауыл жасалады. Мысалы, бірқатар тауарлар санатына ұлттық стандарттар (GB, Қытай ГОСТ-тары) бойынша міндетті сертификаттау талап етіледі, ал Қытайға экспорттау тек тіркелген жеткізушілер тізімінде бар компаниялар үшін ғана рұқсат етіледі. Бұл шаралар импорттық рәсімдерді қиындатып, нарыққа шектеулі қолжетімділік режимін қалыптастырады, осылайша тарифтік жүктеменің төмендеуін институционалдық кедергілермен өтейді.

Тарифтік емес реттеудің маңызды тетігі ретінде мемлекеттік субсидиялар

Тарифтік емес реттеудің күшті элементі ретінде жыл сайын ЖІӨ-нің 1,5–2%-ын құрайтын мемлекеттік субсидиялар сақталып отыр. Тікелей қаржыландыру, салықтық жеңілдіктер, жеңілдетілген несиелер мен көмектің жасырын түрлері арқылы Бейжің өнімнің өзіндік құнын төмендетуге және экспорттың демпингтік сипат алуына жағдай жасайды.

Қытай өнімдерінің субсидиялануына жауап ретінде әлемнің көптеген елдері Қытайға қарсы субсидияға қарсы және демпингке қарсы шаралар қолдануда. Бұған жауап ретінде ҚХР-дың Сауда министрлігі де қарсы әрекетке көшіп, 2025 жылы АҚШ-тың чип өндірісіне берілетін субсидияларына қатысты тергеу бастады. Министрлік бұл әрекеттерді демпинг және әділетсіз бәсекелестік ретінде бағалады. Сонымен қатар, электроника мен автокомпоненттерде қолданылатын негізгі экспорттық өнімдерге 75%-ға дейін өтемақылық баждар енгізілді.

Бұл шаралар Бейжіңнің ішкі салаларды қорғау мен халықаралық ынтымақтастық қажеттілігін қатар ескеретін теңгерімді сауда саясатын қалыптастыруға ұмтылысын көрсетеді.

Қытайдың жаһандық тарифтік реттеу жүйесіндегі орны

Сауда интеграциясын дамыту аясында Қытай көпжақты келісімдер механизмдерін белсенді түрде пайдаланып келеді. 2020 жылы Қытай Азия-Тынық мұхиты аймағының 15 елімен бірге Жан-жақты өңірлік экономикалық әріптестік келісіміне қол қойды. Бұл келісім 2022 жылғы қаңтарда күшіне енді және 20 жыл ішінде тарифтердің 90%-ын жоюды қарастырады. Аталған келісім әлемдегі ең ірі еркін сауда аймағын (ЕСА) қалыптастырды, ол шамамен әлемдік ЖІӨ мен экспорттың 30%-ын қамтиды. Сондай-ақ бұл келісім Қытай мен Жапония арасындағы алғашқы преференциялық сауда қатынастарын орнатқан маңызды қадам болды.

Сонымен қатар, Қытай екіжақты еркін сауда келісімдерінің желісін кеңейтіп, басқа да халықаралық сауда бірлестіктеріне кіру бойынша белсенді қадамдар жасауда. 2021 жылы Қытай Транстынықмұхиттық серіктестік туралы жан-жақты және прогрессивті келісімге кіруге өтініш берді. Бұл қадам геоэкономикалық тұрақсыздық жағдайында экономикалық интеграцияны тереңдетудің бір бөлігі ретінде қарастырылып отыр.

Қытайдың сыртқы сауда стратегиясының басты бағыты – тұрақты сауда жүйесін қалыптастыру, онда басымдық Азия аймағына және дамушы елдерге беріледі. Бұл Қытай Халық Республикасының Сауда министрлігінің жаңа еркін сауда келісімдерін жасасу арқылы жаһандық ЕСА желісін нығайту жөніндегі мәлімдемелерінде айқын көрініс тапты.

Көрнекілік үшін Қытайдың тарифтік ашықтық деңгейін негізгі сауда орталықтары мен дамушы державалармен салыстыруға болады. Мысалы, 1-кестеде көрсетілгендей, ДСҰ деректері бойынша Қытайдың орташа салмақталған импорттық тарифі шамамен 7,5% құрайды, бұл 2001 жылғы деңгейден (15,3%) екі есе төмен.

Елдердің тарифтік ашықтығын салыстыру

АҚШ-пен (3,8%) салыстырғанда, онда нормативтік қатаңдық басым және «America First» саясаты аясында «Huawei» мен «BYD» компанияларына қарсы санкциялық тариф сыртқы саяси қысым құралы ретінде қолданылуда, Қытай моделі тарифтік шараларды ұзақ мерзімді стратегиялық есептеулерге енгізіп, институционалдық жауап беру мен дипломатиялық арналарға басымдық береді.

Ал Еуропалық Одақта тарифтік мөлшерлемелер орташа деңгейде (5,1%) сақталғанымен, бұл экологиялық, техникалық реттеу және орнықтылық салаларындағы қатаң нормалармен өтеледі (мысалы, CBAM тетігі немесе қытайлық болат, цемент және алюминий экспортына қатысты демпингке қарсы тергеулер). Бұған жауап ретінде Қытай өз стандарттары мен сертификаттау талаптарын енгізу арқылы нарыққа қолжетімділіктің параллель механизмдерін қолданады.

Үндістан, керісінше, өзін-өзі қамтамасыз етуге бағытталған саясат аясында жоғары тарифтерді (15,9%) қолдана отырып, дамушы елдердің нарығы үшін Қытаймен бәсекелесуде. Ал Вьетнам (9,4%) ашық сауда саясатын сақтағанымен, Қытаймен еркін сауда келісімі (ЕСА) аясында тығыз байланысты болып қалып отыр, бұл оның дербестігін шектейді.

Дамыған елдермен бәсекелестіктен бөлек, Қытай дамушы нарықтармен де белсенді жұмыс жүргізуде, мұнда оның сауда саясаты әртүрлі әсерлер туғызуда. Қытайдың арзан өнімдері тұтыну ауқымын кеңейтіп, әсіресе Африка мен Азияда экономикалық өсімге ықпал етуде.

Қытаймен бейімделген серіктестіктің айқын мысалы ретінде Қазақстан табылады. Ол стратегиялық әріптестікті сақтай отырып, тарифтік өзгерістер жағдайында ашылып жатқан мүмкіндіктерді белсенді пайдалануда. ЕАЭО мен ҚХР арасындағы Негіздемелік келісім және «Бір белдеу – бір жол» бастамасы аясында Қазақстан Қытай нарығына қолжетімділігін кеңейтті. Сонымен қатар, Қытайдан Еуропаға тасымалданатын жүктердің 27%-ы Қазақстан арқылы транзитпен өтеді, бұл елдің Еуразиялық логистикадағы рөлін күшейтіп отыр.

Екінші жағынан, Қытайдың субсидияланған тауарларымен болатын бәсекелестік жергілікті өндірушілердің позициясын әлсіретіп, қытайлық сұраныс пен тарифтерге тәуелділікті арттыруда. Мысалы, Қытай енгізген кедендік баждардан кейін АҚШ-тан Бразилия мен Аргентинаға соя экспорт ағындарының қайта бөлінуі Бейжіңнің жаһандық ауылшаруашылық нарықтарына ықпалын айқын көрсетеді.

Сонымен қатар, көптеген дамушы елдер арзан қытай өнімдерінің басымдығынан қауіптеніп, өз өнеркәсіп тауарларына баж салықтарын енгізуде. Олар тым жылдам либерализация өз өндірістерін әлсіретуі мүмкін екенін түсінеді.

Жалпы алғанда, Қытай ынтымақтастыққа дайын екенін көрсетіп, ең аз дамыған елдерден келетін тауарларға кедендік бажсыз қолжетімділікті кеңейтіп, көршілес мемлекеттермен жаңа еркін сауда келісімдерін жасасуда. Бұл Қытайдың қатаң нормативтік бәсекелестік жағдайында стратегиялық бейімделу қабілетін айқын көрсетеді.

Екінші жағынан, Қытайдың субсидияланған тауарларымен болатын бәсекелестік жергілікті өндірушілердің позициясын әлсіретіп, қытайлық сұраныс пен тарифтерге тәуелділікті арттыруда. Мысалы, Қытай енгізген кедендік баждардан кейін АҚШ-тан Бразилия мен Аргентинаға соя экспорт ағындарының қайта бөлінуі Бейжіңнің жаһандық ауылшаруашылық нарықтарына ықпалын айқын көрсетеді. Сонымен қатар, көптеген дамушы елдер арзан қытай өнімдерінің басымдығынан қауіптеніп, өз өнеркәсіп тауарларына баж салықтарын енгізуде. Олар тым жылдам либерализация өз өндірістерін әлсіретуі мүмкін екенін түсінеді. Жалпы алғанда, Қытай ынтымақтастыққа дайын екенін көрсетіп, ең аз дамыған елдерден келетін тауарларға кедендік бажсыз қолжетімділікті кеңейтіп, көршілес мемлекеттермен жаңа еркін сауда келісімдерін жасасуда. Бұл Қытайдың қатаң нормативтік бәсекелестік жағдайында стратегиялық бейімделу қабілетін айқын көрсетеді.

Геоэкономикалық қақтығыс: Қытай мен АҚШ

Қазіргі Қытайдың сауда саясатының маңызды бағыты — оның геосаясилануының күшеюі. ДСҰ қағидаттарына адалдығына қарамастан, Бейжің АҚШ пен Еуропалық Одақ тарапынан сынға ұшырап отыр. 2018 жылдан бастап Қытай мен АҚШ арасындағы сауда қайшылықтары стратегиялық бәсекелестік кезеңіне өтті, онда тарифтер саяси-экономикалық қысым құралына айналды. 2020 жылға қарай АҚШ Қытайдан келетін экспорттың 66%-дан астамына баж енгізіп, ең жоғары мөлшерлеме 25%-ға дейін жетті, ал Қытай АҚШ-тан келетін импорттың 70%-ына қарсы баждар қолданды.

Осы жағдай аясында 2024–2025 жылдары Бейжің сыртқы экономикалық қайта бағдарлану стратегиясын жандандырып, Оңтүстік-Шығыс Азия мен Латын Америкасы елдерінен импорт көлемін арттырды, сонымен қатар экспорт пен стратегиялық салаларды қолдау құралдарын кеңейтті. Бұл АҚШ пен ЕО тарапынан жаңа субсидияға қарсы тергеулерге себеп болды.

Сонымен қатар, Брюссель мен Вашингтонда қытайлық субсидияларды бақылау механизмдерін қолдану белсендірілді, ал Қытайда «жасыл» секторларда экспорттық және инвестициялық жеңілдіктер енгізілді, бұл өз кезегінде шиеленістің күшеюіне себеп болды. Уақытша тұрақтандыру әрекеттері

2025 жылғы мамырда Женевада өткен келіссөздер өзара қатынастарды уақытша тұрақтандыру әрекеті болды. Келіссөздер нәтижесінде тараптар 90 күнге өзара тарифтерді ішінара тоқтату туралы уағдаласты. Атап айтқанда, АҚШ тарифтерді 145%-дан 30%-ға, ал Қытай 125%-дан 10%-ға дейін төмендетті (дегенмен ең қатаң, «саяси сипаттағы» баждар сақталып қалды).

Сонымен қатар, Бейжің көпжақты дипломатиялық бағытты белсендіріп, 2025 жылғы сәуірде Қытайдың коммерция министрі Ван Вэньтао мен ДСҰ бас директоры Нгози Оконджо-Ивеала арасында бейнеқоңырау өтті. Әңгіме барысында біржақты протекционизмге қарсы ұжымдық әрекеттің маңыздылығы және көпжақты сауда жүйесінің негіздерін қорғау қажеттілігі атап өтілді.

Алайда ішінара жұмсартуға қарамастан, тараптар арасындағы келіспеушіліктер шешілмей отыр, ал тарифтік саясат жаһандық сауда көшбасшылығы үшін бәсекелестіктің бір бөлігі ретінде қарастырылуда.

Сауданың жаһандық сын-қатерлері мен фрагментация тәуекелдері

Қазіргі Қытайдың тарифтік саясаты сауданың саясилануы мен фрагментациясы сияқты сын-қатерлермен бетпе-бет келуде.

Біріншіден, тарифтік шаралар геосаяси факторларды ескере отырып жиірек қабылдануда, бұл олардың болжау мүмкіндігін төмендетіп, стратегиялық белгісіздікті арттырады. ДСҰ-дағы стагнация мен еркін сауда келісімдерінің (ЕСА) маңыздылығының артуы аясында бұл жағдай ұзақ мерзімді жоспарлауды қиындатып, инвесторлар мен сауда серіктестерінің сенімін азайтуда.

Екіншіден, әлемдік сауда өңірлену моделіне бет бұрып жатқан тұста, Қытай әмбебап экспорттық хаб ретіндегі рөлінен айырылу қаупімен бетпе-бет келуде. Бұл әсіресе «friend-shoring» тәжірибесінің кеңеюі, сондай-ақ ЕО мен АҚШ тарапынан тосқауылдардың күшеюі жағдайында Қытай өнімдерінің дамыған елдер нарығына қолжетімділігін шектейді.

Үшіншіден, саяси себептерге негізделген сауда шектеулерін қолдану үрдісі артып келеді, бұл сыртқы ортаның болжамдылығын одан әрі төмендетуде. ЕО-ның «мәжбүрлеуге қарсы механизмі» мен Қытайдан келетін жоғары технологиялық экспортқа қатысты АҚШ-тың санкциялық шаралары көпжақты форматтарды айналып өтетін біржақты реттеу тәжірибесін қалыптастыруда. Бұл өз кезегінде беделдік және келісімшарттық тәуекелдердің өсуіне әкеледі, оның ішінде дәстүрлі түрде бейтарап серіктестер тарапынан да.

ҚХР тарифтік саясатының бейімделу келешегі

Әлемдік сауданың өңірленуі мен саясилануының күшеюі жағдайында ұлттық мүдделерді қорғау мен сыртқы экономикалық ашықтықты сақтау арасындағы теңгерімді тәсілді қалыптастыру ерекше маңызға ие болуда.

Атап айтқанда, Қытайдың CPTPP-ке мүшелікке өтінімін жеделдетіп ілгерілетуі, сондай-ақ дамушы өңірлермен екіжақты еркін сауда келісімдері желісін кеңейтуі сауда ағындарын әртараптандыруға ғана емес, сонымен бірге серіктестер тарапынан шектеу шараларына ұшырау қаупін азайтуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, ЕО және АҚШ-пен диалогты дамыту тәсілдерді үйлестіруге және реттеуші қысымды азайтуға жол ашады.

Бұған қоса, ақпараттық ашықтықты институционализациялау Қытайдың тұрақтылыққа, өзара пайдаға және институционалдық үйлесімділікке бағытталған жаһандық саудадағы жауапты әріптес ретіндегі прагматикалық бейнесін қалыптастыруда шешуші рөл атқара алады. Мұндай қадам ретінде сауда саясатына қатысты «ақ кітаптарды» тұрақты жариялау және тарифтік бастамаларды бағалау бойынша сараптамалық алаңдардың рөлін күшейту ұсынылады. Бұл шешімдердің ашықтығын арттырып, серіктестер тарапынан сенімді нығайтады.

Осылайша, Қытайдың тарифтік саясаты геоэкономикалық бәсекелестіктің өсуі, сауда ережелерінің күрделенуі және сыртқы экономикалық байланыстардың саясилануы сияқты жаңа жағдайларға бейімделу кезеңінде тұр. Мұндай жағдайда басты басымдық — институционалдық икемділік, шешімдердің ашықтығы және Бейжіңнің тұрақты халықаралық сауда ортасын қалыптастырудағы рөлін күшейту болып табылады.

Қытайды зерттеу орталығы