2013 жылы ҚХР Төрағасы Си Цзиньпин МГИМО-дағы өз дәрісінде халықаралық деңгейде алғаш рет «адамзаттың тағдыры ортақ қоғамдастық» тұжырымдамасын ұсынған еді. Ал төрт жыл өте келе ҚКП-ның 19-съезінде (2017 ж.) партия Жарғысына енгізіліп, бір жылдан кейін ҚХР Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. Бүгінде ол Қытайдың сыртқы саясатының және оның жақын көршілерімен қарым-қатынасының негізіне айналды, мұнда Қазақстанмен қарым-қатынас Чжуннанхайа үшін маңызды рөл атқарып келеді.
2023 жылы желтоқсанда ҚКП Орталық комитетінің сыртқы саясат мәселелері жөніндегі мәжілісінде атап өтілгендей, адамзат үшін ортақ болашағы бар қауымдастық құру – жаңа дәуірдегі қытайлық ерекшеліктерге ие держава дипломатиясы көздеген асыл мақсат. Сонымен бірге, Аспан империясы серіктестерін ортақ тағдыр қауымдастығын құруға бірлесіп қатысуға шақырады, өйткені оның көшбасшысы бірнеше рет атап өткендей, «адамзат бір ауыл тұрғындары, біз бәріміз бір қайықта кешіп келеміз”. Шынында да, бұл тұжырымдама дүние жүзіндегі барлық елдер халқының ортақ арман-тілектеріне жауап береді және әлемде тектоникалық өзгерістер болып жатқан осынау тарихи маңызды сәтте адамзаттың қай бағытта қозғалатынын көрсетсе керек. Сондықтан, Си Цзиньпиннің пікірінше, әлемдік қауымдастық жаһандық ауқымдағы сын-қатерлер мен қауіп-қатерлерге қарсы тұрып, тарихи, мәдени, геосаяси және институционалдық айырмашылықтарды бірге еңсеріп, ортақ үйіміз – Жер планетасының игілігі үшін жұмыс жасаса дұрыс болар еді [1].
Расында да, бүгінде әлемге бөліну емес, бірлік керек. Көптеген қауымдастықтардан тұратын бірлікте. Сонымен бірге, 18 ғасырдағы неміс ағартушысы И.Г. Гердер: «Әрбір халық өзінің ұлы, әдемі, текті, бай, ұйымшыл, белсенді және бақытты болатынын өзгенің көз алдында, ұрпақтың аузында емес, тек өз ішінде ғана сезінуді үйренуі қажет. Бұл жағдайда көршіге, ұрпаққа деген құрмет пайда болады…» [2, б. 296].
Осы тұрғыда екі философиялық категорияға негізделген қазақтардың да, қытайлардың да дүниетанымында өте бай экзистенциалистік мазмұн анықтамаларындағы елдеріміз бен халықтарымыздың «тағдырының ортақтығы» туралы ой толғау. “Өмір” және “мин” /命) және болмыс (“өмір сүру” және “дао” /道), бұл мағынада қазақ және қытай халықтарының тағдыры осы концептуалды этникалық дүниетанымның жарқын көрінісі екенін көрсетеді.
Қазақ дүниетанымында өмір адамды қоршаған құндылықтардың ішінде ең маңыздысы, барлық басқа құндылықтардың негізі және таптырмас алғышарты болса, Қытай мәдениетінде ежелгі қытай ақыны және ойшылы Цзя И (б.з.б. 201 – 168 ж.) атап өткендей «Өлім құсы» шығармасында: «өмір тек ағынмен жүзеді» [3]. Қытай тіліндегі «мин» /命(өмір, тағдыр) таңбасының болашақпен, болашақтағы өмір жағдайларымен тығыз байланысы болмағанына қарамастан, ол ең жоғарғы заңның мағынасын білдіреді [4].
Бұл ой толғаулар кездейсоқ емес, өйткені әлемде Қазақстан Республикасы (1991) және Қытай Халық Республикасы (1949) сияқты біраз уақытқа жетерлік тарихы бар, бірақ сонымен бірге жас тарихы бар елдер көп емес. Еуразия құрлығының дәл ортасында (Қазақстан) да, шығысында да (Қытай) орналасқан екі ел де қазір ұмытылып кеткен көптеген халықтардың «балқыту қазаны» болып отыр, бірақ қазақтар мен қытайлардың тағдыры осында жатыр, және осында мәңгілік деп атау салып, өз жерлеріне тарихи атау беріп, өз мемлекеттеріңді қалыптастырды.
Егер Қазақстан тәуелсіздік жылдарында аймақтық көшбасшыға және посткеңестік кеңістіктегі ең серпінді дамып келе жатқан мемлекеттердің біріне айналса, Қытай бүгінгі таңда Еуразияда ғана емес, бүкіл әлемде саяси және экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ететін әлемдік державалардың бірі болып табылады. Осының барлығы біртұтас ел азаматтары мен шетелдік қандастар арасында мақтаныш сезімін оятып, ұлттық идеяның негізін қалады, мұнда қазақтар үшін басты ұран « Жер-ұйық» болған және болып қала береді, ал Чжунго (中國, «орта мемлекет») үшін «Біртұтас Қытай» қағидаты, «жылы қытайлық ерекшеліктермен социализмді құру» жолымен жүреді» және «Қытай ұлтының ұлы жаңғыруы туралы қытай арманын» жүзеге асыру болып табылады.
Қазақстан мен Қытайдағы тәуелсіздік жылдарында орын алған тарихи-мәдени эволюция екі елдегі жаңғыру үдерістерінің қарқынына да әсер етті. Егер Қазақстан «Ұлы Дала елі» ретінде кеңестік жаңғыртудың «аяқталмағандығын» еңсеріп, ұмыт болған дәстүрлерді өмірге әкеліп, дамудың бастапқы сатысында тұрса (кейбір жерлерде табысқа жетіп, кейбір жерлерде сәтсіздікке ұшырап), содан кейін Аспан империясының «қытай үлгісінде» модернизациясы адамзатқа «өркениеттің жаңа түріне» жол ашты, «қуатты ел құру және ұлтты жаңғырту» жолына айналды [5].
Сонымен қатар, Қытай өркениетінің дамуын Конфуцийдің рухани-философиялық мұрасыз елестету мүмкін емес, оның қоғамдық тәртіп туралы идеялары негізінен Қытай ұлтының менталитетін қалыптастырды, оның ұлттық сипатының негізін қалады, мұнда конфуцийшілдік этикасы жатыр. Аспан империясының барлық саяси және экономикалық реформалары. Қазақстандық мәдениеттанушы Тұрсын Ғабитов дұрыс атап өткендей: «Жаңғыру құндылықтарын ұлттық мәдени бірегейлікпен ұштастыру заманауи өркениетке ену жолының оптимистік сценарийін жүзеге асыру мүмкіндігін тудырады » [6, 46 б. ]. Сындарлы және іс жүзінде тиімді мәдени саясаттың осы негізгі ерекшелігінің өміршеңдігі Қытайды жаңғырту кезінде жақсы көрінді.
Осы қарқында әрекет ете отырып, «қазіргі заман заманауи қызметте» ұраны ҚКП-ның қытай менталитетіне тән дәстүрлерге адалдығын көрсетеді. Конфуций мен Конфуцийшіл ойшылдар идеяларының өзектілігі көбінесе олардың пайымдауларының негізгі тақырыбы адам, қоғам және мемлекет болғанымен байланысты. Олар белгілеген әлеуметтік-саяси нормалар мен принциптерді қытай коммунистері қоғамдық және мемлекеттік даму мәселелерін теориялық тұрғыдан әзірлеу үшін пайдаланады.
«Адамзаттың тағдыры ортақ қауымдастық» ұғымына қатысты айтатын болсақ, мұнда да конфуцийшілдіктің ықпалын көреміз. Мысалы, атақты конфуцийлік «Ли Цзи » (礼记) трактатында «да тонг» (大同) – «ұлы бірлік» деген ұғым бар. Дәл осы мұрат 20-шы ғасырдың басы – 21-ші ғасырдың басындағы Қытай қоғамын саяси, экономикалық және мәдени жаңғыртудың стратегиялық жоспарларын жасауға негіз болды. ХХІ ғасырдың ортасына дейінгі кезеңге арналған қазіргі Қытай мемлекеттік саясатының ең маңызды мақсаты «орташа табыс қоғамын», «кіші әл-ауқат қоғамын» қалыптастыру болса, онда «қауымдастық» ұғымы едәуір байқалады. «Тағдыр ортақтығы» жаһандық ауқымдағы «ұлы бірлік» қоғамының идеалын жүзеге асыруға әкелуі керек.
Бұдан мынадай қорытынды жасауға болады: Қытайдың қазіргі реформалары – бұл Аспан империясы тарихының алдыңғы кезеңіне тән кенеттен, дайындықсыз секірулерсіз Қытай қоғамын өзгертудің біртіндеп, дәйекті процесі. Ал 1978 жылдан бері жүргізілген реформаларды талдау көрсеткендей, қоғамдық дамудың қазіргі қытайлық моделі конфуцийшілдіктің жинақталған тарихи тәжірибесін шығармашылық тұрғыдан түсіну негізінде құрылған, ол дәстүрді де, жаңашылдықты да біріктіреді.
Қытай Халық Республикасының Төрағасы Си Цзиньпин 2023 жылғы 21 сәуірде Шанхайда өткен «Қытай модернизациясы және әлем» тақырыбында өткен « Лантинг » («Көгілдір зал») форумына қатысушылар алдында сөйлеген сөзінде жаңғыртуды жүзеге асырудың айтарлықтай нәтиже бергенін атап өтті. Қытай халқының жаңа тарихтың басынан бергі тынымсыз талпынысы, сондай-ақ дүние жүзіндегі барлық халықтардың ортақ тілегі болды [7]. Осы аспектіде Қазақстан Республикасы үшін жаңа даму жолын әзірлеу өзекті болып табылады, өйткені «қазақ жолы» жаңғыру деп аталатын жылдар ішінде жүзеге асырылды. «Қазақстан-2030» және «Қазақстан-2050» даму стратегияларында қолдау тапқан «Бірінші Республика» (1991-2019 ж.ж.) тығырыққа тірелді және оны жаңартуды талап етеді, мұнда Қытайдың модернизациялау тәжірибесі негізге алынуы мүмкін, өйткені Қытай модернизациясының нәтижелері әлемге оң және маңызды әсер етіп отырғанын айтты. Бұл, біріншіден, Қазақстанның саяси, әлеуметтік-экономикалық және мәдени дамуына тың серпін беруге, екіншіден, ел азаматтарының санасында «Ортақ тағдыр» идеясын қалыптастыруға және олардың өмірге араласуына мүмкіндік береді.
«Болашақ бейнесі» (1) қазақстандық қоғамға оның қозғалысы мен дамуындағы тұрақтылық, (2) оған вектор мен мақсат бере алады. Бұл екі жағдай да күрделі жүйелердің өмір сүруі үшін қажет, олар қазақ қоғамы мен Қазақстан халқы. Болашақ бейнесі халыққа «уақыт жебесін» бере отырып, өткенді, бүгінді және болашақты байланыстыруға мүмкіндік беретіндіктен, халықты тарихи процеске қосады (С. Қара-Мурза) [8, б. 11] , оның қазақстандық нұсқасында «Ортақ тағдыр қауымы» жолындағы уақыт байланысын байланыстырады.
Қытай модернизациясының үлгісі Қазақстан үшін неге маңызды?
Жауап мынада: Қытай модернизациясы жаһандық дамуға «өркениеттің жаңа түріне» күшті серпін береді. Соңғы он жылда Қытай экономикасы орташа жылдық қарқынмен 6,6% өсті және оның әлемдік экономиканың өсуіне қосқан орташа үлесі 30%-дан асып, жаһандық экономикалық дамуға тұрақтылық пен қуат әкелуде. Қытайдың модернизациясы оның 1,4 миллиард халқына батыстық модернизациядан ерекше сипат ретінде ортақ әл-ауқатқа баса назар аудара отырып, заманауи қоғамға өтуге мүмкіндік берді. Осы жолда Қытай 10 жыл бұрын БҰҰ-ның 2030 жылға дейінгі тұрақты даму күн тәртібінде (2015) белгіленген кедейлікті азайту мақсатына қол жеткізді. Нәтижесінде 770 миллион кедей адам кедейліктен құтылды, бұл сол кезеңдегі кедейлікті төмендеткен әлем халқының 70%-дан астамын құрайды [9].
Реформаның 45 жылы ішінде Орта Патшалық әлемдегі екінші ірі экономикаға[1], ең ірі сауда мемлекетіне, ең үлкен валюта қоры бар елге және ең ірі өндіруші елге айналды. Бұл Қытайдың модернизациясының немесе «өркениеттің жаңа формасының» болмай қоймайтынын әлемге көрсетіп, құлдыраудан өрлеуге және қиыншылықтан жеңіске қарай жылжып, ел мен Қытай халқының тағдырындағы бетбұрысты болды.
Адамзаттың болашағы ортақ қоғамдастық құру тұжырымдамасын басшылыққа ала отырып, Қытай бүгінде «бейбітшілік, даму, ынтымақтастық және өзара тиімділік туын биік ұстауға» дайын. Бұл Бейжіңнің жаһандық даму бастамасы, жаһандық қауіпсіздік бастамасы және жаһандық өркениет бастамасы сияқты уақыт сын-қатерлеріне жауап беретін маңызды ұсыныстарды дәйекті ілгерілетуімен дәлелденді, бұл Қытайдың шынайы көпжақтылық пен әділеттілікті берік ұстанатынын және Төраға Си Цзиньпин үш принципте: өзара сыйластық, бейбіт қатар өмір сүру және «ұтыс-жеңіс» ынтымақтастығы [10] деп нақты атап көрсеткен диалог арқылы бейбітшілік пен мәселелерді шешуге белсенді түрде ықпал етеді [10]. Мұны Қытай басшысы жаңа дәуірдегі Қытай-АҚШ қарым-қатынасы аясында айтқанымен, бұл әлемнің басқа елдері мен аймақтарына қатысты.
Осы принциптердің арқасында Қытай Орталық және Оңтүстік-Шығыс Азия елдерін ортақ тағдыр қауымдастығын құруға тарта алды. Ортақ тағдыр қоғамдастығын дамытуда Қытай – Африка, Қытай – АСЕАН, Қытай – Араб мемлекеттері, Қытай – Латын Америкасы сияқты платформаларда жаңа табыстарға қол жеткізілді, сондай-ақ «Бір белдеу, бір жол» аясындағы ынтымақтастық орнады.
Қытай-Қазақстан қарым-қатынасындағы жаңа дәуір адалдық, тиімділік, достық пен шынайылық сияқты принциптермен ерекшеленді.
Оларды дұрыс түсіну Қазақстан мен Қытай үшін тағдыры ортақ қауымдастықтың құрылысына жоғары жылдамдықты даму траекториясына шығуға мүмкіндік береді. 2023 жылдың соңындағы елдеріміз арасындағы тауар айналымының рекордтық көрсеткіштері және визасыз режимді енгізу ынтымақтастық аясын кеңейтуге ықпал етеді, бұл біздің елдеріміз бен халықтарымыздың жақындасуына әкелетіні сөзсіз. Осының бәрін ескере отырып, Қазақстан мен Қытай БҰҰ-ның қазіргі әлемдегі қазіргі ұстанымын сақтауды дәйекті түрде жақтап, оны басқа нәрсемен алмастыруға болмайды деп санайды, өйткені бұл ұйым халықаралық қатынастар жүйесінің өзегі де, халықаралық қауіпсіздіктің кепілі де болып табылады.
Ендеше, егер бүгіннен бастап «Қытай мүмкін еместі мүмкінге айналдыратын ел» болып, ынтымақтас халықтар қауымдастығын адамзат тағдыры ортақ қауымдастық құруға шақырса, біз Қытай зерттеушілері осыны жеткізу тек еңбек қана деп қарамай, Қазақстан азаматтарына, «өркениеттің өзін-өзі өлтіруі мен үрейден безіп оң ойға түсіп келесі бес мың жылдық тарихты достық пен құрмет асында өтеізуді меңзейміз «өркениеттің өлімі» (А. Маслов), өйткені қытайлық ойлау әрқашан позитивті. «Бұл әрі қарай дамуға біршама сенімділік береді – бес мың жыл артта қалса, бес мың жыл алда, яғни қорқатын ештеңе жоқ» [11, б. 121]. Демек, «өркениеттің жаңа нысаны» жолының құпиясы тек экономикалық дамудың жоғары қарқынына ғана емес, сонымен қатар тарихи-мәдени дәстүрлер мен технологиялық жаңғыртудың үйлесіміне, сондай-ақ мұраны мұқият сақтауға байланысты.
Дереккөздер мен әдебиеттер тізімі:
Еркін Байдаров арнайы Қытайды зерттеу орталығы үшін
