Шанхай ынтымақтастық ұйымы аймақтық тұрақтылық пен жаһандық ынтымақтастықты қалыптастырудағы негізгі күшке айналып отыр. ШЫҰ-ның эволюциясы оның мүше-мемлекеттер арасында және одан тыс жерлерде бейбітшілікті, қауіпсіздікті және өзара ынтымақтастықты ілгерілету үстінде.
2001 жылы негізі қаланған ұйым алты мүшеден тоғыз мүше мемлекеттің, үш бақылаушы мемлекет пен 14 диалогтық серіктестің сенімді платформасына айналды. Оның негізгі мақсаттары қауіпсіздік саласындағы ынтымақтастықты нығайтуға, экстремизммен күресуге, экономикалық байланыстарды нығайтуға және мәдени алмасуды ынталандыруға бағытталған. Осы жылдар ішінде ШЫҰ лаңкестіктен бастап экономикалық дамуға дейін және оның мүшелері алдында тұрған ортақ міндеттерді шешуде маңызды рөл атқарды.
ШЫҰ Еуразиядағы өсіп келе жатқан ұйым ретінде Қазақстанға және басқа да орта державаларға өз бастамаларын ілгерілетуге мүмкіндік береді, оны ірі елдер де қолдап отыр.
Қазақстанның мақсаты – ШЫҰ-ның даму бағыттарын табу және нақты жобаларды жүзеге асыру. Қазақстанның Сыртқы істер министрі Марат Нұртілеу атап өткендей: «Алдағы келіссөздер мен шешімдер ұйым тарихындағы жаңа белесті ашуға арналған және біз бейбітшілікті сақтау және тұрақты дамуды қамтамасыз ету жөніндегі ортақ күш-жігерге адал екенімізді растаймыз».
Саммиттен күтулер: ШЫҰ, стратегиялық жоспарлау және халықаралық бағдар.
ШЫҰ-ның Қазақстан үшін және басқа елдер үшін маңыздылығын ескерсек, алдағы саммиттен күтілетін үміт ерекше. Саммит «Көпжақты диалогты нығайту – тұрақты бейбітшілік пен дамуға ұмтылу» тақырып аясында өтеді. Саммитке дайындық ауқымды болды: Қазақстан Төраға ретінде экономикалық даму, экология мәселелері және мәдени алмасу тақырыптарында 80-нен астам іс-шара өткізді. Саммитте негізгі құжаттар, соның ішінде Астана декларациясының жобасы мен бірлік пен татулықты нығайтуға бағытталған бастамалар қаралады.
Іс-шараға Қазақстан, Үндістан, Иран, Қытай, Қырғызстан, Пәкістан, Ресей, Тәжікстан, Өзбекстан, Беларусь, Моңғолия, Әзірбайжан, Катар, БАӘ, Түркия және Түркіменстанның мемлекет және үкімет басшылары, сондай-ақ ШЫҰ хатшысы ШЫҰ аймақтық терроризмге қарсы құрылымдарының бас және атқарушы директоры қатысты. Саммитке БҰҰ Бас хатшысы және ТМД, ЭЫҰ, АӨСШК, ҰҚШҰ, ЕЭК және ХОСБ сияқты халықаралық ұйымдардың басшылары шақырылған.
Кездесу барысында ШЫҰ-ның өзекті халықаралық және өңірлік проблемаларды шешудегі рөлін одан әрі күшейтуге мүмкіндік беретін өзекті мәселелердің кең ауқымын қарастыру жоспарлануда.
Тараптар ынтымақтастық стратегиясын нығайтуға және нақты жобаларды жүзеге асыруға үлкен мән береді. ШЫҰ-ның 2025–2035 жылдарға арналған даму стратегиясы Оңтүстік және Оңтүстік-Шығыс Азиядан Таяу Шығыс пен Еуропаға дейінгі көпполярлы әлемдік тәртіпті қалыптастыруды қамтиды. ШЫҰ және БРИКС сияқты жаһандық және аймақтық ықпал етудің жаңа орталықтары және Еуразиялық қауіпсіздік «зұлымдықтың үш күшін» қоса алғанда, қазіргі заманның сын-қатерлеріне жауап береді. Терроризмге, сепаратизмге және экстремизмге қарсы іс-қимыл жөніндегі 2025-2027 жылдарға арналған ынтымақтастық бағдарламасын, ШЫҰ-ның 2024-2029 жылдарға арналған есірткіге қарсы стратегиясын және оны іске асыру жөніндегі іс-қимыл бағдарламасын талқылау және қабылдау күтілуде. Сондай-ақ БҰҰ-ның Орталық Азия мен Ауғанстанның орнықты даму мақсаттары бойынша аймақтық орталығын құру туралы да сөз болуы мүмкін.
Саммитте терроризммен күрес ерекше орын алатыны хақ. Қазақстан Президенті Қ.К.Тоқаев ШЫҰ мемлекеттерінің қауіпсіздік хатшыларымен кездесуінде өткен жылы 183 аймақтық және жергілікті қақтығыстар тіркелгенін, бұл бұрынғыдан 30 пайызға көп екенін атап өтті. Ол жаһандық шиеленістердің күшеюі аясында халықаралық лаңкестік қаупі күшейіп отырғанын атап өтті. Халықаралық бейбітшілік пен мемлекеттердің қауіпсіз өмір сүруіне үлес қосу ШЫҰ-ның басым бағыты болып табылады.
Терроризм мен экстремизмге қарсы іс-қимыл саласындағы ынтымақтастық көптеген елдердің қатысуымен әртүрлі ұйымдардың өзара іс-қимылының арқасында көп деңгейлі деңгейде жүзеге асырылады. 16 мамырда Қазақстан Президенті Орталық Азия елдерінің қауіпсіздік кеңестерінің хатшыларымен кездесті. Бұл сыртқы және ішкі қатерлердің алдын алу бойынша күш-жігерді біріктіруге, сондай-ақ қажетті әрекет ету шараларын әзірлеуге бағытталған осы деңгейдегі бірінші кездесу болды. Кейінірек, 24 мамырда ТМД елдерінің қауіпсіздік органдары мен арнайы қызметтері басшыларының кездесуі өтіп, онда терроризмге қарсы күрестегі ынтымақтастық мәселелеріне де назар аударылды.
Қазақстанның ұйымды дамытуғдағы мүддесі: берік байланыстар құру және Еуразиядағы қауіпсіздіктің біркелкілігін қамтамассыз етуде.
Осылайша, алдағы саммит Қазақстан үшін өзінің стратегиялық мүдделерін жүзеге асырудағы маңызды алаңға айналады. Қазақстанның сыртқы қауіпсіздік саясатындағы негізгі тұжырымдамалардың бірі – Еуразиядағы қауіпсіздіктің бөлінбейтіндігі. Қазақстан Президенті Қ.К.Тоқаев ШЫҰ-ға мүше мемлекеттердің Қауіпсіздік кеңестерінің хатшыларымен кездесуінде бұл тұжырымдама ШЫҰ периметрі бойынша қауіпсіздік белдеуін қалыптастыру жөніндегі стратегиялық міндеттің негізін құрауы тиіс екенін атап өтті.
Ол қазіргі әлемде басқа елдерге зиян келтіру арқылы өз қауіпсіздігін қамтамасыз ету мүмкін еместігін атап көрсетеді. Бұл Қазақстанның аймақтағы тұрақтылық пен қауіпсіздікті қолдау жөніндегі кең ауқымды стратегиясының бір бөлігі.
ШЫҰ-ға мүше елдер арасындағы бірқатар қақтығыстар жағдайында бұл ұйым негізгі проблемаларды талқылайтын және оларды шешу жолдарын іздейтін алаң болып табылады. Теңіз саудасы мүмкіндіктерінің нашарлауы жағдайында аумағы арқылы көлік жолдары өтетін мемлекеттердің қауіпсіздігін қамтамасыз ету қазіргі уақытта өзекті болып табылады. Қызыл теңіз арқылы жүктердің өтуіне тосқауыл қою фактісінің өзі ірі көлік компанияларын да, мемлекеттерді де көлік бағыттарын әртараптандыруға мәжбүр етеді. Сондықтан Еуразиядағы құрлықтағы көлік дәліздері континент елдерінің экономикалық дамуының «қан тамырларына» айналуда.
Осы себепті көлік дәліздерінің қауіпсіз жұмысын қамтамасыз ету ШЫҰ елдерінің басым бағыттарының бірі болып табылады. Еуразия елдерін құрлықтағы көлік бағыттарын дамытуға итермелейтін тағы бір фактор – Атлантикалық блокпен қарым-қатынастың нашарлауы. Мәселен, жақында ЕО келесі айдан бастап Қытайдан жеткізілетін электр көліктеріне 38,1% қосымша тарифтер енгізетіні белгілі болды, бұл қытайлық BYD Co сияқты компаниялар үшін Еуропада автокөліктерді сату құнының өсуіне әкеледі. және Tesla Inc. Америка Құрама Штаттары Қытайдан келетін электр көліктеріне, күн батареяларына, жартылай өткізгіштерге және аккумуляторларға баж салығын енгізді. Осыған байланысты, Еуразия елдерімен қарым-қатынасты дамыту Қытай үшін маңызды болып табылады, тиісінше, Қазақстанның стратегиялық мақсаты Қытай мен Ресейді Еуразияның басқа бөліктерімен, сондай-ақ Ресей және Ресеймен байланыстыратын көлік дәліздерінің қауіпсіз жұмыс істеуі үшін жағдай жасау; Қытайдың өздері, егер энергетика саласы зардап шексе. Сондай-ақ, қауіпсіздік саласындағы ынтымақтастық алаңын құру аймақтағы басқа да ықпалды ойыншылармен қатар Қазақстанның ШЫҰ-дағы басты мүддесі болып табылады.
Бұл ретте Қазақстан үшін экономикалық ынтымақтастық пен көлік бағыттары, энергетикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету және мәдени-гуманитарлық байланыстарды нығайту сияқты ынтымақтастықтың басқа да келешегі зор және қызықты бағыттары ашылуда. Қазақстанның осы салалардағы негізгі мүдделерін келесідей анықтауға болады:
ШЫҰ-ның одан әрі даму перспективалары
ШЫҰ-ға мүше елдердің қазіргі бастамалары мен жоспарларын ескере отырып, ШЫҰ-ның келешегі келешегі зор болып көрінеді. Экономикалық байланыстарды нығайту және көліктік-логистикалық әлеуетті дамыту «зұлымдықтың үш түріне» қарсы тұрудан басқа негізгі бағыт болып қала береді. ШЫҰ ірі инфрақұрылымдық жобаларды іске асыруға және инвестициялық синергияны нығайтуға ықпал ететін Инвестициялық қор құруды жоспарлап отыр.
ШЫҰ күн тәртібінде энергетикалық қауіпсіздік мәселесі де маңызды орын алады. Энергетикалық стратегияның қабылдануы қатысушы елдердің энергетикалық ауысуын және экономикасын көміртексіздендіруді қамтамасыз ету бойынша күш-жігерді үйлестіруге бағытталған. Қазақстан мен Қытай энергетикалық жобаларды белсенді дамытып жатыр, бұған қомақты инвестиция мен ынтымақтастықтың ұлғаюы дәлел. Соңғы жылдары күш-жігер біртұтас энергетикалық нарықты құруға және энергетика саласында бірлескен жобаларды дамытуға бағытталды.
2023 жылы ШЫҰ-ның энергетика министрлері ынтымақтастықты кеңейту, соның ішінде жаңа отын түрлерін игеру және энергетика саласында модельдеу мәселелері бойынша бірлескен мәлімдемеге қол қойды. Бұл құжат дамушы және отын тұтынатын елдерді біріктіретін инклюзивті энергетикалық саясатты дамытуға бағытталған.
Негізгі жобалардың бірі – ұлттық энергетикалық саясатты үйлестіру және қолданыстағы бірлескен жобаларды талқылау үшін ШЫҰ Энергетикалық клубын құру. Клуб ең алдымен консультативтік-кеңесші орган болғанымен, оның құрылуы ШЫҰ аясындағы энергетикалық ынтымақтастықтың маңыздылығын көрсетеді. Бұл күш-жігер сонымен қатар жаңа энергетикалық технологияларды дамытуға және жаңартылатын энергия көздерін пайдалануды кеңейтуге бағытталған. Мысалы, Қазақстан көміртегі бейтараптығына қол жеткізу бойынша ұзақ мерзімді стратегиясының бір бөлігі ретінде осындай көздерді пайдалануды белсенді түрде ілгерілетуде.
Цифрландыру мен инновация ШЫҰ болашағында маңызды рөл атқарады. Ұйым цифрлық технологияларды дамытуға жәрдемдесуді және цифрлық теңсіздікті азайтуды жалғастырады. Сонымен, ағымдағы жылдың 1 ақпаны. Алматыдағы ШЫҰ цифрлық форумы алаңында қазақстандық тараптың төрағалығымен ШЫҰ технопарктер мен инновациялық кластерлер пулын басқару комиссиясының бірінші отырысы өтті. Іс-шараға ШЫҰ-ға мүше мемлекеттердің жетекші технопарктерінің, сондай-ақ ШЫҰ Хатшылығының басшылары мен өкілдері қатысты. Осылайша, қатысушы елдер арасында инновациялық даму және технология алмасу жұмыстары басталды.
Терроризммен, экстремизммен және есірткінің заңсыз айналымымен күрес ШЫҰ үшін басымдық болып қала береді. Ұйым лаңкестікке қарсы құрылымдарын нығайтады және осы қауіптерге қарсы тұру үшін жаңа шараларды, соның ішінде халықаралық акциялар мен операцияларды жүргізуді енгізеді.
ШЫҰ кеңейе түсуде, жаңа елдерді тартуда және БРИКС және ЕАЭО сияқты басқа халықаралық ұйымдармен ынтымақтастықты нығайтуда. Маңызды аспект Ауғанстанды тұрақтандыру мен қалпына келтіруге жәрдемдесу болып табылады, бұл аймақтық қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін қажет.
Бұл перспективалар ұйымға заманауи сын-қатерлерге бейімделуге және еуразиялық аймақтағы тұрақтылық пен дамуды сақтауға мүмкіндік беретін ШЫҰ-ның көпжақты дамуға және әртүрлі деңгейдегі ынтымақтастықты нығайтуға бейілділігін көрсетеді.
Болашаққа көз жүгіртсек, ШЫҰ-ның жаһандық басқаруды қалыптастыруда және анағұрлым инклюзивті халықаралық тәртіпті ілгерілетуде бұдан да үлкен рөл атқару мүмкіндігі бар. Киберқауіпсіздік, қоғамдық денсаулық сақтау және тұрақты даму сияқты салалардағы ынтымақтастықты тереңдете отырып, ұйым өзекті жаһандық сын-қатерлерді шеше алады және тұрақтылық пен өркендеумен айқындалатын әлемге үлес қоса алады.
Қорытындылай келе, ШЫҰ барған сайын өзара байланысты, бірақ болжауға болмайтын әлемдегі үміт пен ынтымақтастықтың шамшырағын білдіреді. ШЫҰ мүше мемлекеттердің ұжымдық күш-жігерінің арқасында алдағы жылдарда да көпжақты ынтымақтастық пен дипломатияның үлгісін көрсете отырып, жаһандық бейбітшілік пен тұрақтылыққа елеулі үлес қосуды жалғастыруға дайын.
Астанада өтетін ШЫҰ саммитінің қорытындылары ұйымның одан әрі дамуына, аймақтағы ұзақ мерзімді бейбітшілікті, тұрақтылықты және экономикалық өркендеуді қамтамасыз етуге ықпал етеді.
Қытайды зерттеу орталығы.
