(Қазақстан Республикасының Президенті Қ.К.Тоқаевтың Синьхуа агенттігіне берген сұхбатынан)
Сұрақ: Мемлекет басшыларының дипломатиясы қытай-қазақ қатынастарының сенімді дамуына бағыт-бағдар беріп отыр. 2022 жылдың қыркүйегінде Қытай төрағасы Си Цзиньпин Ковид-19 пандемиясынан кейінгі алғашқы шетел сапарының алғашқы аялдамасы ретінде Қазақстанды таңдады. Соңғы жылдары сіз Қытайға көптеген сапарлар жасадыңыз немесе маңызды шараларға қатысу үшін Қытайға бардыңыз. Сіз Қытай Төрағасы Си Цзиньпинмен қытай тілінде жиі сөйлескенсіз. Онымен жиі қандай тақырыптарды талқылағаныңызды айта аласыз ба? Си Цзиньпинмен байланыстарыңыздан қандай эпизодтар ерекше есіңізде? Қытай мен Қазақстан арасындағы қарым-қатынастың даму болашағын қалай бағалайсыз?
Жауап : Қазақстан Қытай Халық Республикасымен тығыз серіктестігін жоғары бағалайды. Біздің қарым-қатынасымыз берік достық, ортақ тарих пен тату көршілікке негізделген.
2022 жылдың қыркүйегінде досым Қытай Халық Республикасының Төрағасы Си Цзиньпин мырзамен Қазақстанға мемлекеттік сапары барысында біз екіжақты ынтымақтастықтың жаңа «алтын 30 жылдығына» бастау бердік.
Қытай басшысының пандемиядан кейінгі алғашқы шетелдік сапарының Астанада болғаны қуантады. Бұл Бейжіңнің сыртқы саясатындағы Қазақстанмен қарым-қатынастың басымдылығын тағы бір дәлелдейді.
Өз кезегінде, соңғы жылдары Қытайға үш рет барғаным бар, оның ішінде «Орталық Азия – Қытай» саммиті (2023 ж. Мамыр, Сиань қ), «Бір белдеу, бір жол» үшінші жоғары деңгейдегі форумы сияқты маңызды іс-шараларға қатысу үшін (2023 ж. Қазан, Бейжің қ.) және Боао Азия форумы 2024 ж. Наурыз, Хайнань провинциясы).
Әрине, жеке байланыстарды дамыту біздің ынтымақтастығымызды тереңдетуге және екі мемлекет арасындағы қарым-қатынаста жаңа көкжиектер ашуға маңызды серпін береді.
Осы жылдар ішінде арамызда қалыптасқан шынайы достық және сенімді қарым-қатынастар жаңа ұлы мақсаттарға қол жеткізуге ықпал етеді.
Құрметті Төраға Си Цзиньпинмен кездесулерімізді үлкен жылылықпен еске аламын. Ашық және сенімді атмосферада біз өзекті мәселелер мен мәңгілік жан-жақты стратегиялық әріптестігімізді нығайту перспективаларын талқылап, әлемдегі жағдай туралы пікір алмасамыз.
Шынында да, кейде әңгімелерде мен әріптесіме ерекше маңызды ойларды мүмкіндігінше дәл жеткізу немесе күнделікті өмірдегі қызықты тақырыптарды талқылау үшін қытай тіліне ауысамын.
Студенттік өмірдегі ең жарқын естеліктер мен дипломатиялық мансабымның басталуы мені Қытаймен байланыстырады. Жалпы Қытайда 8 жыл тұрдым. Осы уақыт ішінде мен Қытай мәдениетін, тарихын, тілі мен әдет-ғұрпын зерттеуге терең бойлап, қытай тағамдарының байлығы мен алуан түрлілігін білдім.
Мені ерекше қызықтыратыны – білім берудегі прагматикалық, нәтижеге бағытталған көзқарас және үлкенге құрмет, еңбекқорлық және еңбекқорлық сияқты дәстүрлі құндылықтар. Мұның бәрі қазіргі Қытайда қалыптасқан әлеуметтік атмосфераға да әсер етеді.
Бұл тәжірибе маған Қытай қоғамының бірегейлігін тереңірек түсінуге және мәдениетаралық дағдыларды дамытуға мүмкіндік берді. Қытай менталитеті мен өркениетін түсіну де қазіргі геосаяси жағдайда қазақ-қытай қарым-қатынасының маңызын түсінуде белгілі бір артықшылық береді.
Әлемдегі де, Қытайдың өзінде де тез өзгеріп жатқан тенденцияларды ескере отырып, мен өз тілімді сақтау, сондай-ақ Қытайдың саяси және әлеуметтік-экономикалық дамуындағы соңғы тенденциялардан хабардар болу үшін қытай тілінде кітаптарды үнемі оқып отырамын.
Төраға Си Цзиньпин – көрнекті көшбасшы және дана саясаткер екені сөзсіз. Оған Қытай халқының үлкен қолдауы бар. Оның көреген саясатының арқасында еліміздің орасан зор өсімге қол жеткізіп, халықаралық аренадағы беделі айтарлықтай нығаятынына сенімдімін.
Қазақ мақалында «Төресіз өзен болмас, ел көсемсіз болмас» немесе «Ел ағасыз болмайды, су сагасыз болмайды» деген тағы бар.
Қытай өзінің көшбасшысының дана басшылығымен Қытай елін қайта түлету және Аспан империясын әлемдегі ең үлкен державаға айналдыру сияқты ұзақ мерзімді мақсаттарына жету жолында дәйекті түрде алға жылжуда. Мен сіздің ел өз дамуында бұдан да биік белестерді бағындырып, «Қытай арманын» толық жүзеге асыратынына сенімдімін.
Жоғары деңгейдегі қарқынды өзара сапарлар елдеріміз арасындағы тығыз саяси диалогты көрсетеді. Өткен жылдың өзінде біз бірқатар маңызды келісімдерге қол жеткіздік, соның ішінде өзара визасыз режимді енгізу, үшінші теміржол өткізу бекетін салу, өзара мәдени орталықтарды құру, 2024 жылды Қазақстанда туризм жылы деп жариялау. Қытай, «Лу Бань шеберханасының» және Қытайдың жетекші университеттерінің Қазақстандағы филиалдарының ашыуы да үлен көрсеткіштер.
ҚХР Қазақстанның жетекші сауда-инвестициялық серіктесі ретіндегі ұстанымын тұрақты түрде сақтап келеді. Екіжақты қарым-қатынастың 30 жылдан астам уақытында елдер арасындағы тауар айналымының көлемі 100 есе өсіп, 2023 жылы 41 миллиард долларға жетті, бұл тарихи рекорд.
Өткен жылдың соңында Қытай Қазақстандағы ең ірі шетелдік инвесторлардың төрттігіне енді, 2023 жылы тікелей инвестицияға шамамен 2 миллиард доллар инвестициялады, бұл 16,4 пайызға өсті. 2022 жылға қарағанда жоғары. Жалпы, Қытайдың Қазақстан экономикасына салған инвестициясының жалпы көлемі 25 миллиард доллардан астамды құрады.
Елімізде 4700-ге жуық қазақ-қытай кәсіпорны жұмыс істейді. Сонымен қатар, біз Астана халықаралық қаржы орталығы ұсынатын мүмкіндіктерді пайдалана отырып, қаржы секторындағы бірлескен қызметімізді кеңейтуге ұмтыламыз. Бүгінде оның платформасында 78 елден 2800-ге жуық компания тіркелген, оның оннан бір бөлігі Қытайдан.
«Орталық Азия – Қытай» форматында және т.б. сияқты халықаралық құрылымдар аясында тығыз өзара іс-қимыл орнатылды. Біздің жаһандық және өңірлік күн тәртібіндегі көптеген өзекті мәселелер бойынша ұқсас ұстанымдар бар.
Біздің ел «Бір белдеу, бір жол» мега жобасын толығымен қолдайды және ұлттық стратегияларымызды одан әрі интеграциялауға белсенді қатысуды жалғастыруға дайын.
Ерекше атап өткім келеді: біз Қытаймен көп қырлы қарым-қатынасымызды одан әрі тереңдету үшін өршіл жоспарлар қойып отырмыз. Ол үшін барлық қажетті алғышарттар мен жағдайлар жасалған. Біздің өзара іс-қимылымыздың қазіргі жоғары өсу динамикасын ескере отырып, өзара тауар айналымын 100 миллиард долларға дейін жеткізу мақсатының әбден орындалатынына сенімдімін.
Осылайша, пандемиядан кейінгі қысқа мерзімде біз қарым-қатынастарымызды қалпына келтіріп қана қоймай, сонымен қатар барлық салалардағы тиімді ынтымақтастықтың жоғары деңгейіне сәтті шығара алдық. Ал біз мұнымен тоқтап қалмаймыз. Қытай даналығы айтқандай, «Келесі ғасырдың бақыты осы ғасырда құрылады».
Біз осы айдың басында Си Цзиньпиннің Астанаға мемлекеттік сапарын асыға күтеміз. Алдағы келіссөздер біздің халықтарымызға пайда әкелетініне, ал қол жеткізілген келісімдер мемлекетаралық қатынастарға қуатты серпін беріп, өзара іс-қимылдың жаңа перспективаларын айқындап, Қазақстан-Қытай мәңгілік жан-жақты стратегиялық серіктестігінің тағы бір сәтті бетін ашатынына сенімдімін.
Сұрақ: Қытай мен Қазақстан арасындағы мәңгілік жан-жақты стратегиялық серіктестік қазіргі уақытта тарихтағы ең жоғары деңгей. Түрлі салаларда, соның ішінде экономика мен саудада практикалық ынтымақтастық жүзеге асырылуда, «Бір белдеу, бір жол» бірлескен құрылысы қарқынды дамып келеді, бұл үнемі жаңа нәтижелер әкеледі. Екі ел арасындағы өзара тиімді практикалық ынтымақтастықтың үздіксіз тереңдеуін қалай бағалайсыз? Сіздің ойыңызша, Қазақстан мен Қытай алдағы уақытта қандай салалардағы ынтымақтастықты тереңдете беруі керек?
Жауап: 32 жыл бойы табысты екіжақты ынтымақтастықтың берік негізін қалағанымызды ескере отырып, Қазақстан тату көршілік қарым-қатынастарды одан әрі нығайту, алмасуларды жандандыру және практикалық өзара іс-қимылды тереңдету үшін бар күш-жігерін салуға дайын.
Бес бағыт бойынша бірлесіп жұмыс істеу өте маңызды:
Инвестициялық саладағы ынтымақтастықты тереңдету. Ауыл шаруашылығы, жаңа энергетика, автомобиль өнеркәсібі сияқты салаларға ерекше назар аудару керек. Сондай-ақ индустрияландыру мен қосылған құны жоғары өнім өндіруге ден қою қажет.
Біздің елдеріміз арасындағы тауар айналымын ұлғайту, оның ішінде сауда құрылымын әртараптандыру және тауарлар ассортиментін ұлғайту. Заманауи құралдарды, атап айтқанда электрондық коммерция мен электрондық сауда платформаларын пайдалану керек.
«Белдеу және жол» жаһандық бастамасын одан әрі ілгерілету үшін маңызды жыл. Бұл бастаманың кезекті 10 жылдығының басталуы. Біз үшін Қазақстанның осы мега-бастаманың негізгі және таптырмас қатысушысы, сондай-ақ сенімді еуразиялық көлік торабы және BRI орталық логистикалық хабы ретіндегі рөлін күшейту ерекше маңызды.
Бұл ретте, біздің барынша назарымыз Ляньюньган портының, Сианьдағы құрғақ порттың және «Қорғас – Шығыс қақпасы» АЭА мүмкіндіктерін белсенді пайдалануға бағытталатын болады.
Екі ел арасындағы көлік ынтымақтастығын кеңейту. Бүгінде Достық- Мойынты теміржол учаскесінде екінші жолдардың құрылысы жалғасуда. Сонымен қатар, ортақ шекарамызда 3-ші теміржол бекетінің құрылысы басталады деп жоспарлануда.
Мәдени-гуманитарлық салада көп қырлы өзара іс-қимылды жандандыру. Біз орнатқан визасыз тәжірибе, мәдени орталықтардың, «Лу Бань шеберханаларының», университеттердің филиалдарының өзара ашылуы, сондай-ақ рейстерді көбейту бойынша тұрақты жұмыс өзара түсіністік пен достықты одан әрі нығайту жолындағы маңызды қадамдар болатынына сенімдімін.
Қазақстан мен Қытай арасындағы қарым-қатынастың жаңа «алтын 30 жылдығы» аясында бізді жарқын болашақ жолында біріктіретін үлкен жетістіктер мен жеңістердің бастауында деп сеніммен айтуға болады.
Сұрақ: Жақында Сіз Боао Азия форумына қатысу үшін Қытайға барып, Қазақстанның Қытайдағы туризм жылының ашылу салтанатына қатысушыларға хат жолдадыңыз. Біздің елдеріміз көптеген ұрпақтар бойына тату көрші болды. Екі ел арасындағы туристік ынтымақтастықты нығайтудан қандай үміт күтесіз? Сіздің ойыңызша, тату көршілік, достық және екіжақты қарым-қатынастарды нығайту үшін гуманитарлық алмасулар қаншалықты маңызды?
Жауап: Әрине, мәдени-гуманитарлық ынтымақтастық екіжақты байланыстар мен елдеріміздің халықтары арасындағы достықты нығайтуда маңызды рөл атқарады.
Дипломатиялық қарым-қатынас орнағалы бері бұл бағыт үнемі белсенділік танытып келе жатқанын атап өткім келеді. Білім, мәдениет, туризм, ғылым және технология сияқты салалардағы өзара іс-қимыл үнемі жоғары бағытта дамып келеді.
Ағымдағы жылдың наурыз айында Бейжіңде Қазақстанның Қытайдағы туризм жылының ашылу салтанаты өтті. Біздің елдер арасындағы туристік байланыстарды ілгерілету қолға алынды. Салтанатты шара қарсаңында Қытай астанасында туризм және инвестиция форумы өтті, сонымен қатар туристік жәрмеңке ұйымдастырылып, оған Қазақстанның барлық аймақтары қатысты.
Жалпы, Туризм жылы аясында ҚХР қалалары мен провинцияларында еліміздің көрікті жерлерін, бай мәдениеті мен әдет-ғұрыптарын таныстыруға бағытталған 35-тен астам түрлі іс-шараларды өткізу жоспарлануда. Біз Қытаймен бірге серпінді жалғастыруға дайынбыз.
Қазақстан мен Қытайдың мәдени орталықтарының өзара құрылуы елдер арасындағы гуманитарлық ынтымақтастыққа қосымша серпін береді. Бұл маңызды тартымды нүктелер біздің халықтарымыз арасындағы достықтың берік көпіріне айналатынына сенімдімін.
Ағымдағы жылдың ақпан айында мен Шығыс Қазақстан техникалық университетінің базасында құрылған бірінші «Лу Бан цехында» болдым. Д.Серікбаева. Мені Қазақстанның автомобиль өнеркәсібі үшін жоғары білікті техникалық және инженерлік кадрлар дайындайтын заманауи зертханалары таң қалдырды.
Біз елімізде осындай зертханалардың географиясын кеңейтуге өте мүдделіміз. Оқыған мамандар бірлескен жобаларды тиімді жүзеге асыруға өз үлесін қосады деп ойлаймын.
Жоғары білім саласындағы жемісті ынтымақтастығымыздың тағы бір дәлелі – Қазақ ұлттық университетінің базасында Солтүстік-Батыс политехникалық университетінің филиалының ашылуы.
Біз елімізде Қытайдағы жетекші техникалық университеттердің филиалдарын ашуға қолайлы жағдай жасауға дайынбыз.
Сұрақ: Қытай төрағасы Си Цзиньпиннің адамзаттың ортақ болашағы бар қоғамдастық құру туралы бастамасы туралы не айтасыз? Осы бастама аясында Қытай-Қазақстан ынтымақтастығы қандай нәтижелерге қол жеткізді?
Жауап: Терең қайта құру кезеңіне аяқ басқан қазіргі әлем турбуленттілік пен қайшылықтардың күшеюімен сипатталатынын айту керек. Өкінішке орай, халықаралық қауіпсіздіктің дәстүрлі архитектурасы айтарлықтай өзгерістерге ұшырап, елдер арасындағы сенім деңгейі төмендеуде.
Мұндай жағдайларда адамзат шынымен де жаһандық қауіпсіздік пен жаһандық экономикалық өсуді қамтамасыз ету үшін шоғырландырылған, тиімді және барабар әрекет ету шараларын әзірлеуі керек.
Осы тұрғыда Қазақстан Төраға Си Цзиньпиннің қазіргі халықаралық жағдайда жаңа өзектілікке ие болып отырған және тең және көпполярлы әлемді қалыптастыруға жәрдемдесуге арналған «адамзаттың тағдыры ортақ қоғамдастық» идеясын жоғары бағалайды.
Қытайдың жаһандық даму, жаһандық қауіпсіздік және жаһандық өркениет жөніндегі бастамалары жаһандық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге және тұрақты даму мақсаттарын жүзеге асыруға орасан зор үлес қосатынына сенімдімін.
Сұрақ: Қазақстан ШЫҰ-ның қазіргі төрағасы ретінде Ұйым аясында әртүрлі салалардағы ынтымақтастықты ілгерілету жолында қалай жұмыс істеп жатқаны туралы айтып берсеңіз? Қазақстанның ШЫҰ-ға төрағалығының басымдықтары мен жоспарлары туралы да айта кетсеңіз? Қазіргі халықаралық жағдайдағы ШЫҰ-ның оң және бірегей рөлі туралы не ойлайсыз? «Шанхай рухын» одан әрі дамытып, ШЫҰ-ның тағдыры ортақ қоғамдастық құруға қалай үлес қосуға болады?
Жауап: Мен Шанхай ынтымақтастық ұйымымен жеке қарым-қатынасым бар екенін айтудан бастайын. 1996 жылы сәуірде оның құрылуына қатысуға, келіссөздерге және құжаттарды дайындауға қатысуға мүмкіндігім болды. «Шанхай бестігі» құрылуының басында өздерінің амбицияларын көрсетті және бүгінгі күнге дейін сақталып отырған негізгі мақсат – сенім шараларын арттыру төңірегінде қалыптасты.
Үстіміздегі жылдың 3 шілдесінде, ширек ғасырдан сәл астам уақыттан кейін Шанхай кеңістігінің кездесуінің Қазақстанға қайта оралуы өте символикалық жай. Осы жылдар ішінде «Шанхай бестігінің» құрамы екі есеге өсті және Астанадағы саммиттен бастап Ұйым толыққанды Шанхай ондығы форматында жұмыс істей бастайды.
ШЫҰ-ға төрағалық өте маңызды және сонымен бірге өте жауапты миссия екенін ерекше атап өткім келеді. Ұйымның негізін қалаушылардың бірі және көпжақты диалогты дамытудың белсенді қолдаушысы ретінде Қазақстан Ұйымды өзінің теңгерімді сыртқы саясатындағы тұрақты басымдық ретінде қарастырады.
Дәл осы уәждер төрағалығымыздың қағидаттары мен кең ауқымды күн тәртібін әзірлеуде басым болды. Біздің күш-жігеріміз қауіпсіздік мәселелерін шешудің ортақ тәсілдерін әзірлеуге, сауда-экономикалық ынтымақтастықты нығайтуға, қоршаған ортаны қорғауға және халықтарымыз арасындағы достық байланыстарды нығайтуға бағытталатын болады.
Ұйымның ірі халықаралық және өңірлік құрылымдармен байланысын кеңейту арқылы оның халықаралық беделін одан әрі нығайту маңызды міндет болып табылады. Қазірдің өзінде 150-ден астам іс-шара өткізілді: Нью-Йорктен Бейжіңге, Найробиден Мәскеуге дейін. Осылайша, ШЫҰ серіктестерінің шеңбері кеңейіп, құқықтық база бірқатар құжаттармен толығады.
Төрағалығымыздың шарықтау шегі Астанадағы саммит болмақ, оған біз көбірек көңіл бөлеміз. Біз ШЫҰ қызметін одан әрі жетілдіру саласында стратегиялық маңызды шешімдер қабылданады деп күтеміз. Орта мерзімді кезеңге арналған өзара іс-қимылдың негізгі бағыттары айқындалып, ағымдағы сын-қатерлер мен қауіптерге барабар және уақтылы ден қою үшін бастамалар әзірленетін болады.
Осы мүмкіндікті пайдалана отырып, ШЫҰ-ға мүше барлық мемлекеттерге қазақстандық төрағалық бастамаларын қолдағаны, біздің ұсыныстарымызбен ынтымақтастығы және біз ұсынған басымдықтар аясындағы бірлескен жұмысы үшін шынайы алғысымды білдіргім келеді.
Біз саммиттің қорытынды шешімдерінде «Шанхай рухының» негізгі қағидаттары – өзара сенім, достық, өзара тиімділік және бір-бірінің мүдделерін ескеру толық қамтылады деп күтеміз.
Біз ШЫҰ жаһандық үдерістерден шет қалмауы керек екеніне сенімдіміз. Сондықтан Қазақстан ШЫҰ-ның «Әділ бейбітшілік пен келісім үшін дүниежүзілік бірлік туралы» бастамасын бірлесіп әзірлеуді ұсынды.
Мен бұл бастаманың жоғары бағаланып, барлық мүше мемлекеттердің қолдауына ие болғанына ризамын. Астанада өтетін саммитке қатысушылар халықаралық қауымдастықты адал және ашық жаһандық диалогты бастауға, қауіпсіздіктің жаңа парадигмасын қабылдауға, әділ экономикалық орта құруға және планетаның тазалығын қорғауға қажетті күш-жігерді жұмсауға шақырады.
Қазақстанның бастамасымен 2024 жыл ШЫҰ Экология жылы болып жарияланды. Экология, табиғи аумақтарды қорғау, экотуризм, климаттың өзгеруіне қарсы күрес саласындағы халықаралық құжаттар әзірленіп, қабылдау жоспарлануда.
Ағымдағы жылдың ақпан айында Қазақстанның бастамасымен БҰҰ Қоршаған ортаны қорғау 6-сессиясы аясында өткен ШЫҰ-БҰҰ жоғары деңгейдегі «Бір планета, бір болашақ: экологиялық тұрақтылық үшін күш-жігерді біріктіру» арнайы іс-шарасы көпшіліктің назарын аударды. Нәтижесінде ШЫҰ мен ЮНЕП (БҰҰ-ның қоршаған орта саласындағы басты органы) арасындағы қарым-қатынастар орнатылып, ШЫҰ-ға мүше мемлекеттердің үкіметтері арасында қоршаған ортаны қорғау саласындағы ынтымақтастық туралы келісімге қол қою жоспарлануда. Мен ШЫҰ-ның экологиялық проблемалар мен климаттың өзгеруіне тиімді әрекет етуге қабілетті екеніне сенімдімін.
Адамзатқа ортақ тағдыр қауымдастығы туралы айта отырып, бұл жаңашыл тұжырымдама бүкіл әлем қауымдастығының назарын аударып, халықаралық қатынастардың жаңа үлгісін қалыптастыруға негіз болғанын атап өткім келеді. Оның мақсаты – қазіргі заманғы мемлекетаралық қатынастарда жетіспейтін тиімді өзара тиімді ынтымақтастық пен сенімді диалогты орнату.
Осыған байланысты адамзат тағдыры ортақ қауымдастық идеясы мен «Шанхай рухы» қағидаттары үндес және бірін-бірі үйлесімді толықтыра алады. Бұл, әсіресе, екі тұжырымдаманың тұрақты дамуға, ортақ гүлденуге, ашықтық пен инклюзивтілікке ұмтылуына қатысты.
Осы тағдырлы концепцияларды көпжақты құрылымдар аясында және екіжақты деңгейде ілгерілете отырып, әлемдік қауымдастық оларды халықаралық қатынастардағы нормаға айналдыра алатынына сенімдімін.
