Стратегиялық даму мақсатындағы жаһандық қатынасты ұстанып, Қытай 2024 жылы халықаралық ықпалын нығайтуды жалғастыруда. Бұл кезеңде Пекин екіжақты және көпжақты байланыстарды кеңейтіуге бағытталған «Бір белдеу, бір жол» бастамаларын алға жылжытып, Шанхай ынтымақтастық ұйымы (ШЫҰ) мен БРИКС секілді негізгі халықаралық ұйымдарға белсенді қатысуда. Орталық Азия мен Қазақстанға ерекше назар аударылады, себебі бұл аймақтар Қытайдың экономикалық және стратегиялық мақсаттарына жетуде маңызды рөл атқарады. Дегенмен, мұндай ауқымды жоспарлар геосаяси шиеленіс, экономикалық бәсекелестік және басқа әлемдік ойыншылармен қарым-қатынасты теңестіру секілді бірнеше қиындықтармен бірге жүруде.
I. Қытайдың 2024 жылғы сыртқы саясатының басымдықтары.
Ресей-Қытай қатынастары
2024 жылы Пекин халықаралық күш орталығы ретінде мәртебесін нығайту және жаһандық басқару архитектурасын белсендірек қалыптастыру мақсатында «ұлы дипломатия» саясатын жалғастырды. Қытай ресейлік стратегиялық координацияны кеңейтіп, батыстық санкциялық қысымға қарамастан, Ресеймен байланыстарды тереңдетуге талпынды. 2024 жылы Ресей мен Қытай арасындағы сауда айналымы 180,36 миллиард долларды құрап, 2%-ға өсіп, Қытайдың 14 жыл қатарынан Ресейдің ең ірі сауда серіктесі ретіндегі мәртебесін растады. Ресей Қытайдың автокөлік экспортының негізгі бағыты және Қытайға мұнай, газ және электр энергиясын ең ірі жеткізуші болды. Стратегиялық серіктестік үкімет басшыларының 29-кездесуі және Инвестициялық ынтымақтастық жоспарының жаңартылуына байланысты нығайды. Жаңа салаларға цифрлық экономика, биомедицина, жасыл технологиялар, жасанды интеллект, 5G, кеме жасау, авиация, ғарыштық және модульдік құрылыс жатады, 100-ден астам бірлескен жобаларды жүзеге асыру жоспары бар. 75-жылдығын белгілеген дипломатиялық қатынастар жетілген әрі тұрақты болып, ШЫҰ және БРИКС-те қарым-қатынас нығайтылды.
Қытай-Еуропа қатынастарының дамуы.
Параллельді Пекин Еуропалық одақпен қарым-қатынастарды тұрақтандыруға талпынып, технологиялық және сауда шектеулерінің қауіптерін азайту мақсатында диалог пен өзара прагматизмге ұмтылды. Си Цзиньпиннің Франция, Венгрия және Сербия сынды Еуропа елдеріне сапары ерекше назарда тұр. Қытай Еуропаны АҚШ-тан тәуелсіз, дербес және ықпалды серіктес ретінде көрсетуге ұмтылуда, бұл әсіресе АҚШ-қа балама ретінде жаһандық мәселелерді шешуде үміт артатын Франциямен қарым-қатынастарда байқалады. Венгрия Шығыс пен Батыс арасында маңызды делдал қызметін атқара отырып, инфрақұрылымдық жобалар мен технологияларға қытай инвестицияларын тартады, ал Сербия Балкандағы Қытайдың «Бір белдеу, бір жол» бастамасын іске асыру үшін басты серіктес ретінде қарастырылады. Бұл күш-жігер қытай ықпалын Орталық және Шығыс Еуропада нығайту және Еуропалық Одақтың стратегиялық автономиясын қолдау мақсатында көпполярлы жаһандық ортаны қалыптастыру үшін бағытталған. Екі жақтың қарым-қатынастарындағы оң жағдайларға қарамастан, тараптар қиыншылықтарға тап болуда. Бұл уақытша болған, бірақ кейін Еуропалық Одақ Кеңесінің 2/3 дауысымен өткен Қытайдан электроавтокөліктер импорттарына енгізілген тарифтер бойынша Еурокомиссия шешімінен байқалады. Қытай Еуропалық Одаққа қарсы шаралар енгізіп, еуропалық брендиге тарифтер енгізуді, еуропалық автокөліктер импортына тарифтері көтеруді қарастыруда және басқа еуропалық секторларға қатысты ықтимал шараларды зерттеуде.
Сауда шиеленісі қазірдің өзінде айтарлықтай әсер етуде:
1.Ірі еуропалық автокөлік өндірушілер өздерінің пайда болжамдарын төмендетті.
2.Екіжақты сауда 2024 жылдың алғашқы үш тоқсанында 4,18 трлн юаньға жетіп, тек 0,9% өсті.
3.Еуропалық сән индустриясы Қытайдың брендиге тарифтер енгізуінен кейін құлдырауды бастан кешіруде.
ҚХР-дың азиялық сыртқы саясаты.
Азияда өз позициясын нығайту Қытай үшін стратегиялық міндет болды. «Қытай – Орталық Азия» екінші саммитінің қолдауымен Пекин аймақтағы өз рөлін институционализациялау және консолидациялау ұмтылысын көрсетті. Сонымен қатар, Қытай «Бір белдеу, бір жол» (BRI) механизмдерін дамытып, жоғары сапалы инфрақұрылымдық ынтымақтастықты нығайту және Азия-Тынық мұхиты аймағында еркін сауда аймағын кеңейту жұмысын жасады.
Азия бағытында Қытай ШЫҰ стратегиясымен үйлестіре отырып, ұйымның 2024-2025 жылдарындағы төрағалығында реформаларды жылжыту жұмыстарымен айналысып, тұрақты даму, қауіпсіздік және экономикалық кооперацияда ұйымның рөлін арттыруға бағытталған. Қытай жаңа жаһандық басқару нормаларын қалыптастыруға тырысуда, бұл өздерінің экономикалық, технологиялық және гуманитарлық басымдықтарын көрсетеді. 2024-2025 жылдары төрағалық еткен Қытай ШЫҰ ролін нығайту, оның дамуы бойынша жаңа стратегия мен саммит декларациясын дамытуға, сондай-ақ ұйымға мүше елдер арасындағы «Шанхай рухы» серіктестігі мен бірлігін нығайтуға бағытталған 100-ден астам түрлі форматтағы іс-шараларды жоспарлауда. Қытай жақын арада бірыңғай интеграциялық кеңістік құруға, қытай өнеркәсібі үшін сату нарықтарын кеңейтуге және ШЫҰ елдері арасындағы сауда кедергілерін жоюға стремделеді. Қытайдың осы ұйыммен өзара әрекеттесу стратегиясы «сырттан араласуға» бірлесіп қарсы тұруды, антибатыстық сипаттағы балама халықаралық ұйымдарды құруды және АҚШ ықпалына қарсы тұруды қамтиды. Қытай төрағалығы тұрақты дамуға және кедейлікпен күресуге, азық-түлік қауіпсіздігіне және денсаулық сақтауға, сондай-ақ сандық экономика мен индустрияландыруды дамытуға бағытталған.
Қытай мен Ғаламдық Оңтүстік.
Экономикалық қауіпсіздік пен технологиялық егемендікті қамтамасыз ету негізгі бағыттардың бірі болды. Қытай «жаңа өндіріс күштері», жоғары технологиялық салалар мен ғылымға инвестиция салып, өз ішкі инновациялық әлеуетін нығайтып, БРИКС және «South-South» ынтымақтастық форматы арқылы дамушы елдермен серіктестікті кеңейтті. Жаһандық қауіпсіздік саласында Пекин қақтығыс жағдайларында делдал және тұрақтандырғыш рөлін атқаруға тырысты, аймақтық дағдарыстарды, соның ішінде Украина мәселесін бейбіт реттеуге қатысуға және Таяу Шығыстағы бейбіт бастамаларда белсенді рөл атқаруға дайын екенін мәлімдеді.
БРИКС Қытайдың жаһандық амбициялары үшін бірнеше негізгі стратегиялық функцияларды орындайды. Экономикалық лидерлік саласында Қытай БРИКС-ті экономикалық ықпалын кеңейту үшін қолданады, блок ішіндегі ең ірі экономика ретінде Бразилия, Ресей, Үндістан және Оңтүстік Африка үшін негізгі сауда серіктесі болып табылады. БРИКС елдері арасындағы сауда көлемі 2024 жылдың алғашқы тоғыз айында 5,1% өсті, бұл экономикалық байланыстың өсуін растайды.
БРИКС платформасы Қытайға Халықаралық валюта қоры мен Дүниежүзілік банк сияқты жаһандық қаржы институттарында реформаларды ілгерілетуге мүмкіндік береді. Қытай юаньды интернационализациялауды екі жақты валюта келісімдері арқылы қолдап, Жаңа даму банкін құру сияқты балама қаржы институттарын құруды қолдайды.
БРИКС шеңберінде қалыптасқан стратегиялық серіктестіктер Азия, Еуропа, Африка және Оңтүстік Америкадағы көпжақты дипломатия үшін Қытайға платформа береді. Бұл сондай-ақ БАҚ (Белдеу мен Жол бастамасы) БРИКС+ форматында кеңейту мүмкіндіктерін ашады, ал энергетикалық альянстар арқылы Қытай әлемнің 42% мұнай жеткізілімін бақылайды.
Жаһандық басқару саласында БРИКС ұйымы Қытайға батысқа бағытталған халықаралық сауда құрылымдарына қарсы шығуға, жаһандық қаржы архитектурасында параллель орталықтар құруға және дамушы нарықтар мен елдермен ынтымақтастықты нығайтуға мүмкіндік береді.
ҚХР-дың экологиялық күн тәртібі.
Жоғарыда аталғандай, ҚХР-дың 2024 жылғы сыртқы саясаты кешенді тәсілмен ерекшеленді, сондықтан тұрақты даму Қытайдың сыртқы саясатында ерекше орын алды. «Carbonbrief» басылымының мәліметіне сәйкес, Бакудағы, Әзербайжандағы COP29-да Қытай әртүрлі елеулі қадамдар арқылы айтарлықтай ынтымақтастықты көрсетті. Дипломатиялық қатынас саласында Қытай климаттық келіссөздер барысында бұрын-соңды болмаған кооперативтік мінез-құлық көрсетіп, оның келіссөзшілері алдыңғы жылдарға қарағанда айтарлықтай ынтымақтастық көрсетті. Қытай делегациясы Үндістан, Сауд Арабиясы, Африка және шағын аралдық мемлекеттермен шиеленісті азайту мақсатында жеке келіссөздер жүргізіп, соңғы сәттерде және G77 тобымен жауаптарды үйлестіруде белсенді жұмыс істеді.
Қытай сондай-ақ дамушы елдерге климатқа әсер ету қоры ретінде 2016 жылдан бастап 177 миллиард юань (24,5 миллиард доллар) және өз бастамасы аясында ғаламдық климаттық қаржыландыруға 30 миллиард доллардан аса қаражат бөлгенін айта келе, елеулі қаржылық міндеттемелер берді. Қытай келіссөздерге бесінші ең үлкен делегацияны жіберіп, АҚШ-пен метан бойынша саммитті бірлесіп ұйымдастырып, көмір метаны үшін жаңа шығарындылар стандарттарын орнатты.
Дегенмен, «Council on Foreign Relations» мәліметтері бойынша, «Бір белдеу, бір жол» аясындағы энергетикалық жобаларға қаржыландырудың 60%-дан астамы қалпына келмейтін ресурстарға бағытталған, сонымен қатар Қытай әлі күнге дейін ішкі «жасыл» саясатты алға жылжыта отырып, қазба отынмен жұмыс істейтін инфрақұрылымның ең ірі халықаралық қаржыландырушысы болып қала беруде.
Осылайша, Қытайдың 2024 жылдағы сыртқы саясаты әлемдік аренадағы ықпалын біртіндеп арттыру мақсатында кешенді әдіспен жүзеге асырылып, Батыспен қарсы тұру риторикасын жұмсартып, дамыған елдермен ынтымақтастық пен ұстамдылық арасындағы стратегиялық тепе-теңдікті іздеу арқылы жүзеге асырылды.
II. Қытайдың сыртқы саяси бағдары Орталық Азияға әсері.
Орталық Азия Пекиннің аймақтық басымдықтарында орталық орынға ие болып, экономикалық ынтымақтастықты кеңейту, институционалды инновациялар және саяси-дипломатиялық қолдау арқылы кешенді тәсілді қалыптастыруға көмектесті. 2024 жылы Қытайдың Орталық Азияның бес елімен сауда көлемі 90 миллиард АҚШ долларынан асып, аймақ Қытай мен Еуропа арасындағы негізгі транзиттік торабы ретінде нығайтылды. Жаһандық жеткізілім тізбектерін қайта форматтау және сауда маршруттарына сын-тегеуріндер өткен кезде Пекин аймақ арқылы «Ортаңғы дәлізге» ерекше назар аударып, логистикалық дәліздерді нығайта түсті. Бұл батыстық бағыттардағы геосаяси шиеленістермен байланысты қатерлерді азайтып, Орталық Азияның стратегиялық транзиттік-логистикалық серіктес ретіндегі маңызын арттырды.
Сиандағы «Қытай – Орталық Азия» хатшылығының іске қосылуы 2024 жылы көшбасшылар деңгейінде қол жеткізілген келісімдерді үйлестіру және іске асыру үшін тұрақты көпжақты платформа жасады. Тікелей саяси диалогты қолдайтын жаңа формат Қытайға инфрақұрылым, индустриалды ынтымақтастық, ауыл шаруашылығы, цифрлық экономика және жасыл энергетика бағыттарындағы бастамаларын тиімдірек алға жылжытуға мүмкіндік берді.
Қытай басшылығы Орталық Азия елдерінің егемендігі мен тәуелсіздігін қолдап, оларға экономикалық және технологиялық даму салаларында балама ұсыныстар жасады. Қауіпсіздік, экстремизм және терроризм қатерлеріне байланысты маңызды бағыт болып қала беруде. Пекин ШЫҰ және «Қытай + Орталық Азия» форматы арқылы контртеррористік ынтымақтастықты нығайтып, Қытайдың батыс шекараларының тұрақтылығына баса назар аудара отырып, АӨИЖШК-ге қатысу арқылы осы мәселелерді шешуге тырысты. Сонымен бірге, Пекин экономикалық компоненттің шектерімен, соның ішінде Ресейдің сақтық ұстанымымен байланысты ШЫҰ жобаларын екіжақты арналар арқылы жүзеге асыруды белсенді түрде қолдануда.
III. Қазақстанға ерекше назар.
2024 жылы Қазақстан Орталық Азиядағы Қытайдың негізгі серіктесі ретінде қалды, аймақтағы ең ірі сауда-экономикалық серіктес әрі маңызды транзиттік түйін рөлін сақтады. Си Цзиньпиннің Қазақстанға сапары екіжақты «мәңгілік жан-жақты стратегиялық серіктестікке» жаңа серпін берді. Қол қойылған мәлімдемелер Қытайдың аймақтағы саяси бағыты үшін Қазақстанның өзгермейтін маңызын және қауіпсіздік пен инфрақұрылымнан бастап мәдени-гуманитарлық жобаларға дейін кең ауқымдағы байланыстарды кеңейтудегі ұмтылысын атап өтті.
Қазақстан мен Қытай арасындағы 2024 жылдың алғашқы тоғыз айындағы сауда айналымы 33 миллиард АҚШ долларына жетті. Қытай Қазақстанға тауар жеткізушілер арасында екінші орынды алып, нарықтың 24,9% үлесін құрады. Әсіресе, азық-түлік, металл, көлік құралдары жеткізілімі қарқынды өсті, сондай-ақ шикізатты терең өңдеу жобалары кеңейтілді. 7 миллиард доллар шамасында инвестициялық келісімдерге қол қойылып, тамақ кластері іске қосылды, Ақтауда контейнерлік хаб құрылысын жүзеге асыру және жаңартылатын энергетиканы дамыту бойынша жобалар Қытайдың республикада ұзақ мерзімді экономикалық қатысуын бекітуге деген ұмтылысын көрсетеді.
График 1. Қазақстан мен Қытай арасындағы сауда динамикасы 2022-2024 жж. тоқсан бойынша.
Қазақстан Қытай мен Еуропа арасындағы логистикалық маршруттардың негізгі буыны рөлін күшейтті. Қытайдан Еуропаға жерүсті тасымалдарының 80%-дан астамы Қазақстан арқылы транзитпен өтті. Ақтау порт инфрақұрылымын дамыту және Порт Ляньюнган сияқты қытай логистикалық операторларымен әріптестік транзит көлемін айтарлықтай арттырып, жеткізу мерзімін қысқартуға мүмкіндік берді. «Ортаңғы дәліз» дәстүрлі маршруттарға тәуелділікті төмендетумен қатар Қытай үшін негізгі стратегиялық бағыттардың бірі болды.
Экономикалық белсенділікпен қатар, Қытай мәдени және білім алмасуды кеңейтті. 2025 жылы Қазақстанда Қытайдың мәдени орталықтарын, «Лу Бан шеберханаларын» ашу, шәкіртақыларды көбейту және Қытай туризм жылының ашылуы туралы шешім қабылданды. Осылайша, Пекин тек экономикалық ғана емес, сонымен бірге гуманитарлық өлшемде де өз ықпалын бекітуге, серіктестікті оң қабылдауға жәрдемдесуге тырысады.
Қазақстан орташа мемлекет ретінде Қытайдың жаһандық бастамаларын алға жылжытуда маңызды рөл атқарады. Саяси қолдау саласында ел Қытайдың негізгі бастамаларын, соның ішінде жаһандық даму бастамасы, жаһандық қауіпсіздік бастамасы және жаһандық цивилизация бастамаларын белсенді қолдайды. Қазақстан мен Қытай арасында жоғары деңгейдегі өзара сенім, өзекті мүдделер бойынша берік қолдау және сыртқы күштердің араласуына қарсы тұрумен сипатталатын мәңгі жан-жақты стратегиялық әріптестік орнаған.
Қазақстан бір Қытай қағидатын қолдау және Шанхай ынтымақтастық ұйымы мен басқа да көпжақты ұйымдар шеңберінде іс-қимылды үйлестіру және «Қытай-Орталық Азия» ынтымақтастық механизмдеріне белсенді қатысу арқылы бірлескен тағдыр қауымдастығы қағидатына берік екендігін көрсетеді. Аймақтық контексте Қазақстан Қытай бастамаларын Орталық Азияда ілгерілетудегі негізгі серіктес ретінде, «Бір белдеу, бір жол» бастамасын жүзеге асырудағы маңызды серіктес ретінде көрініс тапты.
IV. Қорытынды және Болашақ.
Қорытындылай келе, Қытайдың 2024 жылғы сыртқы саяси басымдықтары әлемдік аренадағы өз ықпалын күшейтуге бағытталған көпжақты тәсілді көрсетеді, оған экономикалық ынтымақтастық, институционалды реформалар және стратегиялық серіктестіктер кіреді. Орталық Азия мен Қазақстанға ерекше назар аудару Пекиннің экономикалық және стратегиялық мақсаттарын іске асырудағы бұл аймақтардың маңызын мойындайды.
Дегенмен, бұл амбициялар бірқатар қиыншылықтармен бірге жүреді. Батыспен болған геосаяси шиеленістің артуы, экономикалық бәсекелестік және түрлі халықаралық ойыншылардың мүдделерін теңестіру қажеттілігі екіжақты және аймақтық байланыстарды тұрақты дамыту үшін қиын жағдайларды құруда. Орталық Азия елдері мен Қытай арасындағы ынтымақтастық болашағы екі жақтың туындайтын кедергілерді тиімді еңсеріп, ортақ шешімдер табу қабілетіне байланысты болады. Қатынастардың дамуы өзара құрмет, теңдік және тұрақты дамуға негізделген кезде тұрақты және теңдестірілген серіктестік қамтамасыз етілуге мүмкіндік жасайды.
2025 жылға қарай, Қазақстанда өтетін «Қытай – Орталық Азия» саммитіне дейін ынтымақтастықтың институционалды ресімделуі, жаңа инфрақұрылымдық және технологиялық жобалардың жүзеге асырылуы, мәдени алмасулардың кеңеюі күтілуде.
Қытайды зерттеу орталығы, Астана қаласы
