2024 жылдың 1 қазанында Қытай Халық Республикасы (ҚХР) өзінің құрылғанына 75 жыл толуын атап өтті. Дәл осы күні 1955 жылы Қытайда Синьцзян-Ұйғыр автономиялық ауданы (СҰАА) құрылды. Демек, келесі жылы, 2025 жылы, бұл тарихи оқиғаға 70 жыл толмақ. Бұл оқиғаның Қытай Коммунистік партиясы (ҚКП) тарапынан бір сәтте болған акт емес екенін атап өту маңызды, себебі бұған дейін орталық үкімет пен жергілікті партия комитеттері үлкен дайындық жұмыстарын жүргізген.
ҚХР құрылмай тұрып, яғни 1949 жылға дейін, Синьцзян негізінен Қытайдың аграрлы-шикізатқа негізделген аймағы болған, мұнда экономиканың негізін ауыл шаруашылығы құраған, оған халықтың 86%-ы тартылған (оның ішінде 75%-ы егіншілікпен, ал 11%-ы мал шаруашылығымен айналысқан). Алайда, өндірістік күштердің дамуын аймақтағы феодалдық-құлдық қатынастар тежеген, бұл, әрине, өңірдің дамуын тежеді. Сондықтан, аграрлық реформа жүргізілмей, автономия құру ерте болатын. Тек 1953 жылға қарай аграрлық реформа аяқталғаннан кейін ғана, Пекин ұлттық автономия құруға кірісті. 1953 жылдың сәуірінде ҚКП Орталық Комитеті Синьцзяндағы ұлттық аудандық автономияға қатысты екі нұсқау шығарды. Соның бірінде: «Синьцзянда 13 жергілікті ұлттар тұрады, сондықтан ұлттық аудандық автономияны жүзеге асыру және одан кейінгі кезеңде өзге де бауырлас ұлттардың мүдделерін ескеру қажет. Бұл ұлттар мекендеген аумақтарға және олардың экономикалық және саяси талаптарына ерекше назар аудару керек», – деп атап өтілген еді (ҚКП тарихындағы маңызды оқиғалар хроникасы. II бөлім. Үрімжі: Синьцзян Халық баспасы, 1993. 91-92 беттер / Цитата: Синьцзян, қытай жері: өткен және қазіргі. Үрімжі, 2006. 235 бет). Барлық ұлттық азшылықтарға экономикалық салада тең құқықтарды пайдалану мүмкіндігі берілді, сондай-ақ ұйғыр көпшілігі мен орталық үкімет тарапынан қолдау көрсетілді.
Ұзақ дайындық және эксперименттік жұмыстардан кейін, «ҚХР ұлттық аудандық автономиясын» жүзеге асыру кезінде негізгі қағида ретінде «алға қарай абайлап ілгерілеп, белсенді дайындық жұмыстарын жүргізу» ұстанымы алынды. 1955 жылдың 12 қыркүйегінде Бүкілқытай халық өкілдері жиналысының (БХӨЖ) бірінші шақырылымының тұрақты комитетінің 2-сессиясында «Синьцзян провинциясының ұйымдық құрылымын өзгерту және Синьцзян-Ұйғыр автономиялық ауданын (СҰАА) құру туралы ұсыныс» енгізілді. 1955 жылдың 30 қыркүйегінде Синьцзян провинциясы халық өкілдері жиналысының бірінші шақырылымының 2-сессиясында СҰАА Халық комитетінің құрамы сайланып, Синьцзян провинциясының ескі ұйымдық құрылымы таратылды. СҰАА-ның жаңа үкіметі — Халық комитетін ұйғыр Саипутдин Азизов басқарды. Оның үш орынбасары болып Гао Цзиньчунь (хань), Иминов (ұйғыр) және Патихан Сугурбаев (қазақ) сайланды. Халық комитетінің 37 мүшесі Синьцзяндағы 11 ұлттың өкілдерінен құралды. 1955 жылдың 1 қазанында, ҚХР құрылғанының алты жылдығына арналған митингте, 60 мыңнан астам адамның қатысуымен, Үрімжіде Саипутдин Азизов Синьцзян-Ұйғыр автономиялық ауданының құрылғанын жариялады.
Қазіргі кезде Синьцзян Қытайдың жаңа тәуелсіз Орталық Азия мемлекеттерімен (Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Түркіменстан және Өзбекстан) ынтымақтастықты дамытуда ерекше маңызға ие. Бұл кездейсоқ емес, себебі Синьцзян тарихи тұрғыдан Орталық Азияны Қытай өркениетінің бесігі – Ұлы Қытай жазығымен байланыстыратын біртұтас өркениеттік кешеннің бөлігі болып табылады. Бұл мәдени көпірдің маңызды кезеңі Ұлы Жібек жолының гүлдену дәуірі болды. Сиань (Чанъань) қаласынан Орталық Азияның оазистік қалаларына (Ош, Тараз, Ташкент, Ходжент, Самарқанд, Бұхара, Мерв) дейін созылған керуен жолдарында халықтардың тарихи, мәдени және экономикалық байланыстары айқын көрінді.
1955 жылы ҚХР құрамында СҰАА құрылғаннан кейін аймақ, ХХ ғасырдың 80-жылдарының басына дейін айтарлықтай жетістіктерге қарамастан, ресми Пекиннің экономикалық тұжырымдамаларында әлі де «көлеңкелі аймақ» болып қала берді. Алайда, «реформалар мен ашықтық саясаты» мен «қытайлық ерекшелігі бар социализм» құрылысын жариялауымен бірге, 1980-1990 жылдары Қытай билігі аймақта түбегейлі экономикалық өзгерістер жүргізе бастады. Үш-төрт онжылдықтан кейін бұл өзгерістер теңдесі жоқ нәтижелер көрсетуде. Бүгінде Синьцзян посткеңестік Орталық Азия елдерімен Қытайдың ынтымақтастығының динамикалық іскерлік орталығына айналуда. Бұл қорытынды Қытай басшылығының Синьцзянды дамытудағы рөлі мен саясатын, оны экономикалық прогрестің бір бөлігіне айналдыруды және көршілес елдермен тиімді байланыстар орнатуды түсіну үшін өте маңызды.
СҰАА Қытайдағы ең ірі әкімшілік-аумақтық бірлік қана емес, сонымен қатар стратегиялық тұрғыдан маңызды географиялық орналасқан және табиғи ресурстарға бай аймақ болып табылады. Дегенмен, Синьцзян Қытайдың орталығынан ең шалғай және салыстырмалы түрде оқшауланған өңірлердің бірі болып саналады. Осыған байланысты, Қытай билігі бұл аймаққа саяси және экономикалық бақылауды қамтамасыз ету, сондай-ақ елдің аумақтық тұтастығын сақтау тұрғысынан ерекше көңіл бөледі. Сондықтан өңірдің әлеуметтік-экономикалық дамуы, этностық бірлік пен прогрессті алға жылжыту, халық арасында «ортақ тағдырға ие қытай ұлты» концепциясын нығайту мәселелері ресми Пекиннің басты назарында. Орталық үкіметтің жағдайды тұрақтандыруға және үйлестіруге бағытталған шаралары аймақты тұрақтылықтың барометріне айналдырып, әлемдік қауымдастыққа «Қытайлық Синьцзян — үйлесімді жер» екенін көрсетеді (Чжан Ханьхуэй, ҚХР-дың Ресейдегі елшісі).
Синьцзянның географиялық орналасуы, Қытайдың құрлықтағы мемлекеттік шекарасының 1/4 бөлігіне ие бола отырып, оны басқа автономиялық аймақтармен салыстырғанда ең көп шетел мемлекеттерімен шекараластыруға мүмкіндік береді. Бұл оның Қытайдың геостратегиялық жоспарларындағы маңызды орнын анықтайды. Сонымен қатар, Синьцзян-Ұйғыр автономиялық ауданының басшылығы өздерінің географиялық артықшылықтарын жақсырақ пайдалануға және жаңа даму моделіне интеграциялануға, сондай-ақ «Белдеу және жол» бастамасына қатысатын елдермен экономикалық және сауда ынтымақтастығын одан әрі кеңейтуге мүдделі. Мысалы, 2023 жылғы 1 қарашада өңірдің әкімшілік орталығы Үрімші қаласында Синьцзян пилоттық еркін сауда аймағының /ЗСТ/ ашылу салтанаты өтті, ол Қытайдың солтүстік-батыс шекаралық аудандарындағы алғашқы сауда аймағы болып табылды. Синьцзян-Ұйғыр автономиялық ауданының халықтық үкіметінің төрағасы Еркін Тунияз Үрімші, Хоргос және Қашқар қалаларындағы үш еркін сауда аймағына лицензия берді. Жаңа еркін сауда аймағының жалпы ауданы 180 шаршы шақырымды құрайды. Э. Тунияздың айтуынша, Синьцзян өзінің ресурстарын, географиялық артықшылықтарын және өнеркәсіптік базасын жоғары сапалы еркін сауда аймағын ілгерілету үшін пайдаланады. Еркін сауда аймағы Синьцзянның ішкі және халықаралық нарықтарды қамтитын «қос айналым» моделіне интеграциялануына айтарлықтай үлес қосады, «Белдеу және жол» бастамасының негізгі аймағын дамыту мақсаттарына қызмет етеді, сондай-ақ Азия мен Еуропа арасындағы «алтын дәліз» құруды алға тартады және Қытайдың батысқа қарай ашықтығын кеңейтуге маңызды негіз болады деп күтілуде.
Осы жылдың қыркүйек айында осы жолдардың авторы Қашқар қаласында болды және Қашқардың (Қаши) және жалпы округтің сыртқы әлеммен экономикалық ынтымақтастық «құралына» интеграциялануы бойынша үлкен жұмыс жүргізіліп жатқанын өз көзімен көрді. Қашқардағы трансшекаралық еркін сауда аймағы (ТЗСТ) көршілес жатқан елдермен (Қырғызстан, Тәжікстан, Өзбекстан, Пәкістан) сауда ынтымақтастығына бағытталған. Бұл бағытта болашақта Қытай – Қырғызстан – Өзбекстан теміржол маршруты маңызды рөл атқаруы тиіс, бұл Қашқарды Орталық Азия аймағымен байланыстырады. Қашқардың кешенді еркін сауда аймағының ашылуы өңірдің экономикасына оң әсерін тигізді. «Жэньминь Жибао онлайн» сайтының деректеріне сәйкес, Қашқар кеденінің мәліметтері бойынша, 2023 жылдың қорытындысы бойынша Қашқар округінің сыртқы сауда көлемі 83,68 миллиард юаньды құрап, жылдық есептеуде 71,2%-ға өсті және СУАР-дың жалпы импорт және экспорт көлемінің 23,4%-ын құрады. 2024 жылдың мамыр айындағы деректер бойынша Қашқар аймағының импорт-экспорт сауда көлемі 27,08 миллиард юаньға жетіп, өткен жылдың сәйкес көрсеткішімен салыстырғанда 71,9%-ға өсті.
2010 жылдан бастап ерекше экономикалық аймақ болып табылатын Қашқар – Жаңа Жібек жолының бір бөлігі және халықаралық инвесторлар мен саудагерлер үшін Еуропа және Таяу Шығыс елдерімен байланыстырушы буын болып табылады. Қашқардың кешенді еркін сауда аймағында 658 кәсіпорын тіркелгені туралы ақпаратпен бөлісті. Олардың ішінде 38 өндірістік және қайта өңдеу кәсіпорындары, 588 сауда және логистика кәсіпорындары, сондай-ақ көрме және сауда, қызмет көрсету салаларындағы 32 түрлі кәсіпорын бар. Олардың қатарына жаңа энергия көздерімен жүретін автомобильдерді шығаратын Дэчжоу технологиялық зерттеулер институтының Қашқар филиалы және Kashgar Changsheng Textile Technology Co., Ltd. тоқыма фабрикасын атауға болады. Жобаны Yongtai Cotton Textile компаниясы инвестициялаған. Сондай-ақ Қашқар СЭЗ-де шай өндірісімен айналысады, мұнда басқа елдерден, соның ішінде Орталық Азиядан да тауарлар әкелінеді. Мұнда «Белдеу және жол» бойындағы аймақтарда үлкен сұранысқа ие аймақтық өнімдер мен тауарларды сатып алуға болатын заманауи сауда кешені ашылды. Бұл аймақ салықтан босатылғандықтан, Қашқарға көтерме және бөлшек сауда сатып алушылары да келеді.
Бай ресурстар мен өнеркәсіптік негіздің арқасында, бүгінде Синьцзян мұнай, газ, көмір, жылу энергетикасы, көмір-химия өнеркәсібі, «жасыл» тау-кен өнеркәсібі және стратегиялық маңызы бар жаңа салалар сияқты ірі өнеркәсіптік кластерлерді дамытуды жеделдетуде. Бұл жалпы алғанда экономиканың бастапқы, екінші және үшінші секторларының интеграцияланған дамуымен сипатталатын өнеркәсіптік жүйенің барған сайын жетілдіріліп жатқанын көрсетеді. Осылайша, Синьцзянның Қытайдың энергетикалық және ресурстық қауіпсіздігін қамтамасыз ететін стратегиялық база ретіндегі рөлі, сондай-ақ бүкіл ел үшін жоғары сапалы ауыл шаруашылығы және мал шаруашылығы өнімдерін жеткізуші маңызды база ретіндегі маңызы арта түсуде.
Синьцзянда мұнай мен газдың үлкен қорлары шоғырланғанына қарамастан, олардың игерілуі тез дамып келеді, бұл аймақ Орталық Азия газын және Қазақстан мұнайын экспорттайтын негізгі транзиттік база болып табылады. Соңғы жылдары СУАР Қытайдың Орталық Азияда жүзеге асырып жатқан жобаларының әлеуетті инвесторы ретінде белсенділік таныта бастады. Мысалы, Синьцзян «Қытай – Орталық Азия» газ құбырының «D желісін» салуға көмек көрсетеді, Транскаспий халықаралық көлік дәлізі («Орта дәліз»), Қытай – Қырғызстан – Өзбекстан темір жолының құрылысын қолдайды және т.б.
Еркін Байдаров, арнайы Қытайды зерттеу орталығы үшін.
