29.10.2021
2020 жылы ҚХР-да 7-ші халық санағы өткізілді, ол қытай қоғамының жағдайы туралы сапалық-сандық деректерді көрсетті. Халық санағының нәтижелері таяудағы 10-15 жылда Қытайдың еңбекке қабілетті халқының сақталып отырған үлесі ЖІӨ өсімінің қажетті қарқынын қамтамасыз етуге мүмкіндік беретінін көрсетеді. Қытайдағы бір балалы отбасының ұзақ мерзімді демографиялық саясатының салдарынан болашақта 0-15 жас аралығындағы жас топтардың есебінен зейнетке шыққан еңбекке қабілетті халықты алмастыруды қамтамасыз ете алмайтын халықтың жас құрылымы қалыптасады. Дәл осындай жағдай қазір Еуропаның көптеген елдерінде, шығыс және Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінде байқалады.
Мұндай демографиялық проблеманың екі жолы бар-тууды арттыру және көші-қон өсімі. Еуропа елдерінде шетелден көші-қонды арттыру жолымен жүрді, алайда Шығыс Азияда – Жапония, Оңтүстік Корея, Сингапур басқа жолмен – тууды ынталандыру жолымен жүрді.
ҚКП ОК Саяси Бюросының шешімі Қытайдың тууды арттыру және отбасындағы үшінші баланы ынталандыру жолымен келе жатқанын көрсетеді. ҚХР бұл шешімге біртіндеп келді: 2012 жылы ХХ ғасырдың 70-ші жылдарының аяғынан бастап жүргізілген қатаң демографиялық саясаттың жеңілдіктері байқалды – «бір отбасы – бір бала». ҚХР Мемлекеттік Кеңесі егер ерлі-зайыптылардың бірі отбасындағы жалғыз бала болса, барлық ерлі-зайыптыларға екі бала болу құқығын беру туралы шешім қабылдады. 2015 жылғы қыркүйекте ҚКП ОК 5-Пленумында 13-бесжылдық жоспар (2016-2020 жж.) туралы мәселені талқылағаннан кейін барлық отбасылық жұптардың екінші балалы болу мүмкіндігін алу туралы шешім қабылданды, ол 2016 жылдың басында БХӨЖ кезекті сессиясында қабылданды және ҚХР Мемлекеттік Кеңесінің қаулысымен бекітілді.
2021 жылдың мамыр айында ҚХР – да «бір отбасы-бір бала» демографиялық саясатынан ресми түрде бас тартылды және ҚКП ОК Саяси Бюросының отырысында «ерлі-зайыптыларға үш бала алуға болады»деген шешім қабылданды.
ҚХР құрылғаннан кейін елдің халық санағына да ерекше назар аударылды, өйткені қытай басшылығы негізгі әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштерді жоспарлау кезінде халық санын пайдаланады. Дәл осы маңызды көрсеткіш – халық саны – өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығының жалпы өнімін 1980 жылдан 2000 жылға дейін есепке алудың және жалпы ішкі өнімді 2000 жылдан 2020 жылға дейін есепке алудың белгіленген міндеттеріне қол жеткізудің шешуші факторы болды. Бұл көрсеткіш 14-бесжылдықта (2021-2025 жж.) және 2035 жылға дейін елдің әлеуметтік-экономикалық даму міндеттерін шешу үшін базалық болып қала береді.
1949 жылдан бастап ҚХР – да жеті халық санағы жүргізілді-1953 жылы 1-ші Бүкілқытайлық халық санағы, 1964 жылы 2-ші Бүкілқытайлық халық санағы, 1982 жылы 3-ші Бүкілқытайлық халық санағы, 1990 жылы 4-ші Бүкілқытайлық халық санағы, 2000 жылы 5-ші Бүкілқытайлық халық санағы, 2010 жылы 6-шы Бүкілқытайлық халық санағы және, ақырында, өткен 2020 жылы 7-ші Бүкілқытайлық халық санағы.
7-ші Бүкіл Қытай санағының деректерін талдау алдыңғы санақтардың нәтижелерімен бірге қытай халқының сандық және сапалық жағдайы туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді.
Барлық өткізілген жеті бүкіл Қытай санағының деректері көрсеткендей, ҚХР жылдарында демографиялық жағдайда түбегейлі өзгерістер болды. Атап айтқанда, туу, өлім-жітім, табиғи өсу көрсеткіштері айтарлықтай өзгерді, бұл жас-жыныстық құрылымға, өмір сүру ұзақтығына әсер етті, халықтың сапалық сипаттамалары өзгерді, көші-қон процестері айтарлықтай өсті.
Нәтижесінде, салыстырмалы түрде қысқа уақыт ішінде – жеті онжылдық ішінде ҚХР – да Азия, Африка және Латын Америкасының ең кедей елдерінің жағдайынан туу және өлім-жітім деңгейі жоғары, Еуропалық Одақ, АҚШ, Канада және Шығыс Азия елдері-Жапония, Корея Республикасы, Сингапур сияқты дамыған елдердің жағдайына демографиялық көшу болды.туу деңгейі төмен және өлім деңгейі төмен.
Осы елдердің көпшілігінде қазіргі уақытта негізгі демографиялық проблема туудың төмендігі, халықтың қартаюы және жұмыс күшінің жетіспеушілігі болып отыр, оны енді жаңа жұмыс орындары мен қосымша Еңбек ресурстарын құру арқылы шешу мүмкін емес.
2020 жылғы Қытай Халық санағының нәтижелері соңғы он жылда қытай халқының тұрақты өсуі байқалды, ерлер санының әйелдерге қарағанда басым болуы, отбасы мөлшерінің азаюы, 0-ден 14 жасқа дейінгі жас адамдар үлесінің шамалы өсуі, еңбекке қабілетті халық үлесінің 15-тен 59 жасқа дейін төмендеуі және 60 жастан асқан және 65 жастан асқан егде жастағы адамдардың үлес салмағының өсуі.
Қытай қоғамында жоғары және орта арнаулы білім үлесінің ұлғаюымен білім деңгейінің тұрақты өсуі, сауатсыздықтың тез төмендеуі – 2000 жылғы 6% – дан 2020 жылы 2,67% – ға дейін және ауыл халқы қысқарған кезде қала халқының үлесі-халық санының 64% – ға дейін айтарлықтай ұлғаюда.
2020 жылғы санақ бойынша, жалпы халық саны 1411,78 млн адамды құрады.
1953 жылғы халық санағының қорытындыларымен салыстырғанда (594,35 млн адам) қытай халқының саны екі еседен астам – 2,37 есе өсті, ал ҚХР әлемдегі ең көп қоныстанған ел (әлем халқының 18%) атағына ие болды.
Ұзақ мерзімді болжамдар бойынша, XXI ғасырдың ортасына қарай ел халқының саны ең жоғары белгіге – 1,6 млрд. адамнан аспайтын, содан кейін біртіндеп қысқаруға тиіс; бұл ретте мынадай міндеттер қойылады: халықтың сапалық сипаттамалары мен денсаулығын едәуір жақсарту, жоғары және орта білім алу жаппай ауқымға ие болуға тиіс; бүкіл ел бойынша әлеуметтік қамсыздандырудың тұтас және тиімді жүйесін құру; қоныстандыру мен жұмысқа орналастыру құрылымын неғұрлым ұтымды ету, урбандалу деңгейін; әрбір азаматтың орташа табысы орташа дамыған елдер деңгейіне жетуі, ал қоғам неғұрлым өркениетті болуы үшін халықтың ауқатты өмірі үшін жағдай жасау. Іс жүзінде халық пен экономиканы, қоғамды үйлесімді дамыту, ресурстар мен экологияны қорғау және елді жаңғырту мақсаттарына қол жеткізу.
Бүкілқытайлық халық санағы бойынша туу коэффициенті 1982 жылғы 22,28 промилледен 1990 жылы 21,06 промиллеге дейін, содан кейін 2000 жылы 14,03 промиллеге дейін, 2010 жылы 11,90 промиллеге дейін және 2018 жылы 10,94 промиллеге дейін төмендеді.соңғы 20 жыл – жылына 7,58-7,13 промилле.
Мұның бәрі Қытай отбасының мөлшеріне айтарлықтай әсер етті. 7 жылғы Бүкіл Қытай Халық санағының мәліметтері бойынша, ҚХР-да барлығы 411,78 миллион ядролық отбасы оқылды, олардың ішінде 1293 миллион адам пәтерлерде және 28,53 миллион отбасы жатақханаларда 118 миллион адам тұрады. Отбасының орташа мөлшері 1982 жылдан бастап айтарлықтай төмендеді – отбасындағы 4,41 адамнан 2,62 жылы 2020 адамға дейін, әсіресе соңғы екі санақ арасындағы кезеңдегі отбасының орташа мөлшері күрт төмендеді – 2010 жылдан 2020 жылға дейін – 3,10 адамнан 2,62 адамға дейін, яғни 10 жыл ішінде 0,48 адамға.
7-ші Бүкілқытайлық халық санағының нәтижелері бойынша алуға болатын Қытай аумағы бойынша халықтың орналасу өзгерістерінің көрінісі де айтарлықтай қызығушылық тудырады. Қазіргі уақытта Қытайдың жағалаудағы екі провинциясында – Гуандун және Шаньдун-халық саны 100 миллионнан асады, тоғыз провинцияда – 50 – ден 100 миллионға дейін, 17 әкімшілік бірлікте (провинциялар, орталық бағыныстағы қалалар және автономды аудандар) – 10 – нан 50 миллионға дейін, үш провинция мен автономды аудандарда-10 миллионнан аз. Сонымен қатар, халықтың 35,09% – ы ҚХР-дың ең көп қоныстанған бес провинциясында-Гуандун, Шаньдун, Хэнань, Сычуань және Цзянсу.
Қытай халқының едәуір бөлігі жағалаудағы провинцияларда және орталық бағыныстағы үш қалада (Пекин, Шанхай, Тяньцзинь) тұрады, олар ең жоғары аймақтық өнімге, сыртқы сауда көлеміне және жоғары және орта арнаулы оқу орындарының санына ие. Халық санағының деректері бойынша шығыс (жағалаудағы) провинциялардағы халықтың үлесі 39,93% – ды, орталық провинцияларда – 25,83%-ды, Батыс провинцияларда – 27,12% – ды, солтүстік-шығыста-6,98% – ды құрады.
Ерлер санының әйелдер санынан басым болуы әлі де сақталуда. 7-ші Бүкілқытайлық халық санағының нәтижелері бойынша 2020 жылы ерлердің жалпы саны 723,3 млн адамды (51,24%), ал әйелдер – 688,4 млн адамды (48,76%) құрады. Осылайша, Қытайда ерлер саны әйелдер санынан 34,9 миллион адамға асады. бұл жағдай көптеген жылдар бойы пайда болды, бұл кезде қыздарға қарағанда туылған ұлдар көп болды (1953 жылдан 2020 жылға дейінгі жыныстық қатынас 100-ге 105-107 деңгейінде болды).
Тек екі провинцияда – солтүстік-шығыстағы Ляонин мен Цзилинь – халықтың жалпы санындағы әйелдердің үлесі ерлерге қарағанда 50,08% жоғары. 17 әкімшілік бірлікте ұлдардың туу үлесі 100 – ден 105 – ке дейін, 19 әкімшілік бірлікте – 105 – тен 110-ға дейін, ал үш әкімшілік бірлікте-Хайнань, Гуандун және Тибет-ұлдардың үлесі қыздардың үлесінен едәуір жоғары-110-нан асады. Нәтижесінде Гуандундағы ерлердің үлесі 53,07%, Хайнанда – 53,02%, Тибетте – 52,45% құрайды.
Қызықты деректер қытай халқының жас құрылымына талдау жасайды. 1970 жылдардың аяғынан бастап елімізде жүргізілген «бір отбасы-бір бала» саясатының нәтижесінде XXI ғасырдың басынан бастап 15 жастан 60 жасқа дейінгі еңбекке қабілетті жастағы халық үлесінің төмендеуі басталды. 2010-2011 жылдары Қытайда ел халқының оңтайлы жас құрылымына қол жеткізілді, онда 15-64 жастағы еңбекке қабілетті жастағы халықтың үлесі халықтың жалпы санының 74,4-74,5% – ын құрады. Бұдан әрі 60 және 65 жастан асқан егде жастағы халықтың үлесі төмендегі 4-кестеде көрсетілгендей 15 жастан 60 жасқа дейінгі еңбекке қабілетті жастағы халық үлесінің тез қысқаруымен қарқынды өсті.
ҚХР жұмыс істеген жылдар ішінде халықтың білім деңгейі айтарлықтай өсті, бұл алдағы 10-15 жылға жоғары білікті кадрлардың жеткілікті санын қамтамасыз етуге және оның біліктілігін арттыру арқылы жұмыс күшінің жетіспеушілігі проблемасын ішінара шешуге мүмкіндік береді. 7-ші Бүкілқытайлық халық санағының деректері бойынша 2020 жылы ҚХР-да жоғары және арнаулы орта білімі бар 218,4 млн адам, толық орта білімі бар 213,0 млн адам (12-сынып), бастауыш орта білімі бар 487,2 млн адам (9-сынып), бастауыш білімі бар 349,7 млн адам (6-сынып) және сауатсыз 10,9 млн адам болған.
2010 жылғы 6-шы Бүкілқытайлық халық санағының деректерімен салыстырғанда халықтың білім деңгейі айтарлықтай өсті, бұған халықтың білім деңгейі бойынша 100 мың адамға шаққандағы деректер дәлел бола алады. Атап айтқанда, жоғары және орта арнаулы білімі бар адамдар саны екі есе өсті, толық орта білімі бар адамдар саны өсті, тек бастауыш және бастауыш білімі бар адамдардың үлесі төмендеді.
Сондай – ақ сауатсыздардың үлесі 15 жастан асқан халықтың жалпы санының 4,08% – дан 2,67% – ға дейін айтарлықтай қысқарды.
ҚХР құрылғаннан кейін урбанизация қарқынды дамыды. Негізгі себеп жұмыспен қамту құрылымындағы үлкен өзгерістер болды. Егер ХХ ғасырдың 50-ші жылдарында халықтың басым бөлігі ауыл шаруашылығында жұмыс істеп, ауылда тұрса, онда индустрияландыру дамыған сайын және «үшінші салада» жұмыспен қамтудың одан әрі өсуіне байланысты қала халқы тез өсті.
Экономикалық реформаның басталуымен және ауылшаруашылық емес салалардың дамуымен реформаның бірінші кезеңінде өнеркәсіп пен күрделі құрылыста жұмыс күшіне деген қажеттіліктің артуына байланысты Жұмыспен қамту құрылымында күрт өзгеріс болды. Болашақта көлік, қызмет көрсету, ақпараттық технологиялар және жұмыспен қамтудың басқа түрлері дамыған сайын қала халқының қарқынды өсуі басталды.
1979 жылдан бастап 2000 жылға дейін қала халқының саны 184,95 миллион адамнан 459,06 миллион адамға дейін өсті (19,0% – дан 36,2% – ға дейін) – барлығы 274 миллион адамға.алайда, ХХІ ғасырдың басында ауылшаруашылық емес салалардың және әсіресе «үшінші саланың» дамуына байланысты ҚХР-дағы урбанизация ауылдан қалаға көшу арқылы ғана емес, сонымен бірге ауылдық елді мекендердің ауыл шаруашылығы саласынан тыс жұмыспен қамтылу басым қалаларға айналуы нәтижесінде тез өсуді жалғастырды.
Нәтижесінде 2011 жылы қала халқының саны Ауыл санымен теңесті, ал 2020 жылы қала халқының саны 900 млн адамнан асып, 63,9% – ды құрады, бұл көптеген дамыған елдердегі урбандалу көрсеткішімен салыстырмалы.
Қытайда соңғы жылдары халық саны жылына орта есеппен 5 миллион адамға артып келеді-бұл халықтың көбею мүмкіндігін шектейді.
1950-1960 жылдары туылған адамдар зейнетке шығады. Сонымен бірге, көптеген жылдар бойы жүргізілген бір балалы отбасы саясатының арқасында пайда болған жұмыс орындарын толтыру қиындай түсті. Әсіресе бұл қозғайды приморский аудандары. Бір жағынан, қол жеткізілген туудың төмен деңгейін тұрақтандыру және халықтың сапалық сипаттамаларын арттыру үшін халықтың өсуін одан әрі шектеу қажет сияқты. Екінші жағынан, болашақта Қытай үшін бұрын-соңды болмаған жұмыс күшінің жетіспеушілігі және Еуропа мен Шығыс Азиядағы сияқты шетелден мигранттарды шақыру мәселесі туындауы мүмкін.
1990-шы жылдардан бастап халық санағының материалдары көрсеткендей, «бір отбасы – бір бала» демографиялық саясатын жүзеге асыру нәтижесінде Қытай елде 400 миллионнан астам тууды алып тастай алды, бірақ бұл жаңа әлеуметтік және демографиялық проблемаларды тудырды – елдің экономикалық дамыған теңіз аудандарында жұмыс күшінің жетіспеушілігі, жалпы халықтың қартаюы. 2010 жылдардың ортасында. демографиялық саясаттың негізгі ұраны «бір отбасы – бір бала» түзетіліп, ел тұрғындарына демографиялық саясаттың екі жаңа ұраны ұсынылды – «екінші баланың әр отбасына» және «барлығына екі бала».
2010 жылы Қытай өзінің демографиялық дамуында еңбекке қабілетті жастағы халықтың ең жоғары үлесінің көрсеткішіне жетті – халықтың 65% – на дейін. Бұдан әрі 15-59 жас аралығындағы жұмыс жасындағы еңбекке қабілетті халықтың үлесі тұрақты түрде қысқара бастады, ал 60 жастан асқан халықтың үлесі арта бастады. 70-жылдардың аяғынан бастап Қытайдың демографиялық саясатының салдары болған бір балалы отбасылар елде жұмыс күшінің жетіспеушілігін бір-екі онжылдықта толтыра алмайды. Сондықтан ҚКП ОК Саяси Бюросының отырысында Қытай халқы әр отбасында үш бала, ал 2020 жылдың маусым айында болуға шақырылды. жалпы, отбасындағы балалар санына шектеу алынып тасталды, бұл Қытай басшылығының пікірінше, болашақта бірден екі мәселені шешуге мүмкіндік береді – еңбекке қабілетті жастағы халықтың жетіспеушілігі және халықтың қартаюы.
ХХІ ғасырдың алғашқы екі онжылдығындағы Қытайдың дамуын қорытындылай келе, халық санын шектеуге және қажетті жұмыс күшін қамтамасыз етуге байланысты демографиялық саясаттың алғашқы екі міндеті тұтастай алғанда елде орындалғанын атап өткен жөн.
2020 жылдан бастап ҚХР басшылығы демографиялық саясаттың үшінші кезеңін жүзеге асыруға кірісті, бұл негізінен әл-ауқат қоғамын («сяокан») сәтті жүзеге асырумен байланысты. Қытайдың таяу онжылдықтардағы дамуын айқындайтын басты факторлардың бірі ҚХР халқы санының серпінін және басқа да демографиялық көрсеткіштерді одан әрі түзету болады.
Болжамдар бойынша, халық саны саясатын табысты жүзеге асырған, құрылымын өзгерткен және ҚХР басшылығы қойған демографиялық мақсаттарға қол жеткізген жағдайда ғана ел өзінің алдында тұрған міндеттерді – азық-түлік, экологиялық және басқа да міндеттерді шеше алады, сыртқы экономикалық байланыстарды дамыту мен әлемдік экономикалық жүйеге ықпалдасуды белсенді пайдалана отырып, ҚКП XIX съезі мен БХӨЖ сессиясы (2021 жылғы наурыз) көздеген Әлеуметтік және экономикалық көрсеткіштерге қол жеткізе алады. Осыған байланысты 2021 жылғы мамырда ҚКП Орталық Комитетінің Саяси бюросы үшінші баланың туылуын ынталандыру арқылы халықтың жас құрылымын реттеу туралы шешім қабылдады.
Осылайша, экономикалық өзгерістермен қатар, Қытайдың өсіп келе жатқан халқы да, оның сапасы мен мінез – құлық ерекшеліктері де өзгеруде. 1970 жылдары Кедей Қытайға халықтың көп болуы және аштық қаупі төнді: бір әйелге орта есеппен 6 бала болды. Экономикалық өркендеумен қатар, ел дамыған батыс мемлекеттерінің барлық сипаттамаларын алады, олар туудың төмендеуімен және халықтың қартаюымен сипатталады. Бұл бүкіл әлемде болып жатыр: әл-ауқат пен білім деңгейі өскен сайын, сондай-ақ зейнетақы жүйесінің дамуымен адамдар басымдықтарды ауыстырады және, мысалы, қартайғанда тамақтанатын балаларды көбейту үшін емес, мансапқа сүйенеді. Жалпы, соңғы онжылдықтарда Қытай экономикасын алға жылжытқан демографиялық артықшылық бүгінде қысқаруда және бұл ҚХР – дан ұзақ мерзімді дамуды қамтамасыз ету үшін жаңа шешімдерді талап етеді.
«Far Eastern Studies» журналында «Қытайда қанша адам тұрады: 2020 жылғы 7-ші Бүкілқытайлық халық санағының қорытындылары» жарияланымы негізінде дайындалды. 4, 2021.
Қытайды зерттеу орталығы,
Нұр-сұлтан Қ., 2021 жыл
