Қытай мен Қазақстан арасындағы мүмкіндігі шектеулі жандардың құқықтарын қолдау саласындағы ынтымақтастық халықаралық бастамалар мен көпжақты платформалар аясында белсенді дамып келеді. Екі ел де инклюзивтілікке және мүгедектердің құқықтарын қорғауға бейілділіктерін көрсетіп, БҰҰ-ның мүгедектер құқықтары туралы конвенциясы сияқты халықаралық стандарттармен күштерін үйлестіруде.
Қазақстанда үкімет 700 000-нан астам мүмкіндігі шектеулі азаматтардың өмір сүру деңгейін арттыру және құқықтарын кеңейтуге басымдық беріп отыр. Негізгі назар білім алуға, денсаулық сақтау және жұмыспен қамту мүмкіндіктерін жақсартуға аударылады. Қазақстан 2015 жылы БҰҰ-ның мүгедектер құқықтары туралы конвенциясын қабылдап, ратификациялау арқылы инклюзивті қоғам құру жолында маңызды қадам жасады. БҰҰ Даму бағдарламасы (БҰҰДБ) сияқты халықаралық ұйымдармен бірлесе отырып, Қазақстан мүгедектерге қызмет көрсетуді жақсарту бойынша жобаларды, соның ішінде заманауи оңалту орталықтарын құруды және әлеуметтік қызметтерге арналған цифрлық порталдарды іске қосуды қолға алды.
Қытай да мүмкіндігі шектеулі азаматтардың құқықтарын қорғауға бағытталған кең ауқымды заңдар мен саясаттар арқылы бұл салада белсенді жұмыс істейді. Елде әзірленген 90-нан астам нормативтік акт мүгедектерді қолдауға бағытталған, бұл миллиондаған адамдардың кедейліктен шығуына, білім алуға, медициналық қызмет көрсетуге және жұмыспен қамтылуға қол жеткізуіне ықпал етті. Қытай сондай-ақ, Қазақстан сияқты елдермен серіктестікті нығайта отырып, мүгедектердің өмір сүру жағдайларын одан әрі жақсарту мақсатында халықаралық ынтымақтастықты белсенді түрде алға тартуда.
Екі ел де БҰҰ Адам құқықтары жөніндегі кеңесі мен Шанхай ынтымақтастық ұйымы (ШЫҰ) сияқты халықаралық құрылымдарда ынтымақтасып, мүгедектердің құқықтарын қорғау және басқа да маңызды мәселелер бойынша өз ұстанымдарын нығайтып келеді. Мұндай ынтымақтастық инклюзивті қоғамдарды құруға деген ұмтылыстарын көрсетеді, онда барлық азаматтардың қажеттіліктеріне басымдық беріледі.
Осы талдау аясында Қазақстан мен Қытайдың мүгедектердің интеграциясы мен жағдайын жақсарту бойынша атқарып жатқан жұмыстары бағаланады, сондай-ақ осы салада екіжақты ынтымақтастықты одан әрі тереңдетудің әлеуеті зерттеледі.
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ МҮГЕДЕКТЕР ЖАҒДАЙЫ
Қазақстандағы мүгедектердің құқықтарын қорғау жағдайы мемлекеттік саясаттың басым бағыты болып қала береді. Елде 690 мыңнан астам мүгедек адам тұрады, бұл халықтың шамамен 3,7%-ын құрайды, олардың 61,5%-ы еңбекке жарамды жастағы адамдар. Мүгедектік деңгейі өңірлер бойынша әр түрлі, ең жоғары көрсеткіштер Қарағанды және Түркістан облыстарында байқалады. Қазақстан мүгедектердің жағдайын жақсарту бойынша шараларды белсенді түрде жүзеге асырып келеді, оған ұлттық заңнамалық бастамалармен қатар халықаралық міндеттемелер де кіреді. Негізгі реформалар әлеуметтік қорғау, жұмыспен қамту, білім беру, инклюзивті орта құру және мүгедек әйелдердің құқықтарын қорғауды қамтиды. Бұл шараларды қолдау мақсатында инфрақұрылымды жақсарту және мүгедектердің құқықтық қорғалуын қамтамасыз етуге бағытталған бірқатар бағдарламалар мен бастамалар жүзеге асырылуда.
Ұлттық жоспар және заңнамалық бастамалар: Реформалардың негізгі элементі 2025 жылға дейін мүгедектердің құқықтарын қамтамасыз ету және өмір сүру сапасын жақсарту жөніндегі ұлттық жоспарды әзірлеу және іске асыру болды. Жоспар мүгедектер үшін кедергілерді жоюға, әлеуметтік және медициналық қызметтерге қолжетімділікті жақсартуға, сондай-ақ олардың құқықтарын халықаралық стандарттарға сәйкес қорғауға бағытталған. Осы жоспар аясында баса назар инклюзивті білім беру мен кедергісіз орта құруға, сондай-ақ мүгедектерді қоғам өміріне интеграциялауға аударылған. 2015 жылы Қазақстанның БҰҰ-ның мүгедектер құқықтары туралы конвенциясын қабылдауы осы бағыттағы негіз қалаушы қадам болды. Конвенция мүгедектер үшін тең құқықтар мен мүмкіндіктерді қамтамасыз етуге арналған. 2015 жылы мүгедектердің құқықтарын қорғаудың жаңа стандарттарын енгізу үшін 24 заңнамалық актіге түзетулер енгізілді.
Әлеуметтік бағдарламалар және цифрландыру: Елеулі жетістіктердің бірі әлеуметтік қызметтерді цифрландыру болды, соның ішінде портал құру арқылы мүгедектерге мүгедек арбалары, есту аппараттары мен протездер сияқты оңалту құралдарын өз бетінше таңдауға мүмкіндік берілді. Бұл жаңалық оңалту қызметтеріне қолжетімділікті айтарлықтай жеңілдетіп, оларды алу үдерісін жедел әрі ыңғайлы етті. Жұмыспен қамту саласында мемлекет «Еңбек» бағдарламасын жүзеге асыруда, ол мүгедектерді жұмысқа орналастыруды қолдауға, кәсіпкерлік дағдыларды үйретуге және бизнес құру үшін гранттар беруге бағытталған. 2023 жылы 13 мыңнан астам мүгедек адамды жұмысқа орналастыруға мүмкіндік туды, ал 2025 жылға қарай бұл көрсеткішті 30 мыңға дейін ұлғайту жоспарлануда.
Инклюзивті білім беру және қолжетімді орта: Қазақстанда мүгедек балалардың білім алуына қолжетімділікті жақсарту бойынша белсенді жұмыс жүргізілуде. Ерте диагностика және оңалту бағдарламалары енгізіліп, бұл мәселелерді ерте кезеңде анықтауға және қажетті қолдау көрсетуге мүмкіндік береді. Сонымен қатар, үкімет мүмкіндігі шектеулі балаларға білім беру және әлеуметтік қолдау көрсететін мамандарды даярлаумен айналысуда. Бұдан басқа, Қазақстанда 6 000-нан астам үкіметтік емес ұйым (ҮЕҰ) әлеуметтік тұрғыдан осал топтарды, соның ішінде мүгедектерді қолдаумен айналысады.
Гендерлік аспектілер және мүгедек әйелдердің құқықтары: Мүгедек әйелдердің құқықтары мәселесі күн тәртібінде маңызды орын алады. Қазіргі уақытта Мәжіліс депутаты Ляззат Қалтаева мүгедек әйелдер мен қыздарға қатысты кемсітушілік және зорлық-зомбылық жағдайларын ерекше атап өтуде. БҰҰ конвенциясын ратификациялағанына қарамастан, Қазақстанның бірқатар заңдарында «мүгедек әйел» термині әлі күнге дейін жоқ, бұл олардың құқықтарын қорғау бойынша кешенді шараларды әзірлеуді қиындатады. Мемлекет мүгедек әйелдерге қатысты зорлық-зомбылық пен кемсітушілікке қарсы күрестің маңыздылығын түсінеді, бірақ олардың мүдделерін толық қорғау үшін заңнамалық базаны одан әрі жетілдіру қажет.
Қазақстан мүгедектердің құқықтары саласында елеулі табыстарға қол жеткізгенімен, шешілмеген мәселелер әлі де бар. Атап айтқанда, гендерлік тәсілді әлеуметтік саясатқа интеграциялау және мүгедек әйелдерге, әсіресе репродуктивті денсаулық саласында, медициналық қызметтердің қолжетімділігін арттыру қажет. Ел инклюзивті қоғам құруға бейілділік танытуда, бірақ мүгедектердің құқықтарын толық жүзеге асыру үшін барлық салаларда күш-жігерді күшейту қажет.
Қытайдағы мүгедектер жағдайы
Қытайдағы мүгедектердің құқықтары мен жағдайы үкіметтің бұл топты қоғамға интеграциялау және олардың өмір сүру сапасын жақсарту бойынша белсенді әрекеттерінің арқасында елеулі табыстарға қол жеткізуде. Соңғы жылдары негізгі бағыттар заңнамалық реформалар, әлеуметтік қорғау жүйесін жетілдіру, жұмыспен қамту бағдарламалары және білім алуға қолжетімділікті кеңейту болды.
Заңнамалық бастамалар: Қытайдағы мүгедектердің құқықтарын қорғауға арналған негізгі құқықтық база — мүгедектердің құқықтарын қорғау туралы заң. Бұл заң мүгедектерге жұмысқа орналасу, білім алу, медициналық көмек көрсету және әлеуметтік игіліктерге қолжетімділік бойынша тең құқықтар мен мүмкіндіктерді кепілдендіреді. Қытай билігі қолжетімді ортаны құру бағытында белсенді жұмыс істеп, кедергісіз қоғамдық кеңістіктерді салу және мүгедектердің қоғам өміріне толыққанды қатысуын қамтамасыз ететін қолдау тетіктерін әзірлеуде.
Әлеуметтік қорғау: Қытайдың әлеуметтік саясатының маңызды бағыты — мүгедектер арасындағы кедейлікпен күрес. Әсіресе кедейлік мәселесі өзекті болып табылатын ауылдық жерлерде аз қамтылған мүгедектерге қолдау көрсетуге ерекше көңіл бөлінеді. 14-бесжылдық аясында үкімет амбициялық мақсаттар қойды: 180,8 мың мүгедекті жұмыспен қамту және 710 мың кедей мүгедектің өмір сүру деңгейін жақсарту. Бағдарламалар медициналық қызметтерді және әлеуметтік көмек жүйесін жақсартуға бағытталған, бұл қажетті оңалту және медициналық қызметтерге қолжетімділікті кеңейтуді көздейді. Маңызды элементтердің бірі — қолжетімді ортаны құру, оның ішінде инфрақұрылымды жаңғырту, қоғамдық орындарды, көлікті және тұрғын үйлерді мүгедектерге бейімдеу.
Жұмыспен қамту және кәсіби дағдылар: 2022–2024 жылдарға арналған мүгедектерді жұмыспен қамту жөніндегі үш жылдық жоспар аясында Қытай үкіметі мүгедектердің жұмыспен қамтылуына ықпал ету бастамаларын жүзеге асыруда. Бұл шаралар жоғары білім алған мүгедектерді қолдауды, олардың кәсіби дағдыларын дамытуды және соқырларға арналған массаж сияқты мамандандырылған салаларда жұмыс орындарын құруды қамтиды. Кәсіпорындар мүгедектерді жұмысқа орналастыруға ынталандырылады, бұл бағдарламалар мүгедек қызметкерлердің кәсіби өсуіне де ықпал етеді.
Білім және инклюзия: Мүгедектерге сапалы білім беру мүмкіндігін қамтамасыз ету Қытайдың мемлекеттік саясатының басымдығы болып табылады. Мүгедек студенттерді қолдау бағдарламалары мектептен бастап университетке дейінгі барлық білім беру кезеңдерінде әзірленуде. Жеке оқу жоспарлары, арнайы қызметтер және кәсіптік даярлау бағдарламалары мүгедектерге оқуын сәтті аяқтап, жұмыс табуға көмектеседі, бұл олардың қоғамға және еңбек нарығына интеграциялануына ықпал етеді.
Осылайша, Қытай мүгедектердің жағдайын жақсартуға жүйелі тәсіл танытып, заңнамалық реформаларды, әлеуметтік қорғау шараларын және білім беру бағдарламаларын біріктіре отырып, инклюзивті қоғам құруға ұмтылуда.
Мүгедектердің жағдайы мен құқықтарын жақсарту саласындағы Қазақстанның халықаралық ынтымақтастығы
Қазақстан мүгедектерді әлеуметтік интеграциялау мәселелері бойынша халықаралық ынтымақтастықты, әсіресе Еуропаның жетекші елдерінің тәжірибесіне сүйене отырып, белсенді түрде дамытып келеді. 2023 жылы Қазақстан делегациясы БҰҰ Даму бағдарламасының (БҰҰДБ) қолдауымен мүгедектерді әлеуметтік интеграциялау саласындағы озық тәжірибелерді зерделеу мақсатында Германия мен Нидерландыға сапар жасады. Ерекше назар заманауи оңалту технологияларына, мүгедектерді жұмыспен қамту жүйесіне және Германия мен Нидерландыда кеңінен қолданылатын сақтандыру үлгісі бойынша мамандандырылған қызметтерді көрсетуге аударылды.
Қазақстан оңалту мамандарының жетіспеушілігіне және қызметтерге қолжетімділіктің біркелкі болмауына тап болып отыр, сондықтан әлеуметтік қорғау жүйесін жақсарту үшін халықаралық тәжірибені бейімдеуге ұмтылады. БҰҰДБ-мен ынтымақтастық аясында оңалту орталықтарын жаңғырту және мүгедектердің өмір сүру сапасын жақсартуға, олардың құқықтарын кеңейтуге бағытталған заңнамалық базаны жетілдіру бойынша шаралар әзірленуде. Негізгі міндеттерге қолжетімді оңалту қызметтерін құру, мүгедектердің дербестігін арттыруға арналған пилоттық жобаларды іске қосу және ұлттық саясат аясында әлеуметтік қорғауды нығайту кіреді.
Қазақстанда үкіметтік емес ұйымдар (ҮЕҰ) мүгедектерге қолайлы жағдай жасауда маңызды рөл атқарып, АҚШ-тың халықаралық даму агенттігінің (USAID) қолдауымен ірі жобаларды жүзеге асыруда. USAID мүгедектердің құқықтарын қорғауға және оларды әлеуметтік интеграциялауға бағытталған көптеген бағдарламалар арқылы олардың өмір сүру сапасын арттыруға айтарлықтай үлес қосуда.
Орталық жобалардың бірі — психоневрологиялық патологиялары және тірек-қимыл аппараты бұзылған балалар мен ересектер үшін кешенді әлеуметтік қолдау моделін әзірлеуге және сынақтан өткізуге бағытталған «Кешенді қызметтер моделі» жобасы. Бұл жоба Шығыс Қазақстан облысында жүзеге асырылып, 25-30 қатысушыны қамтиды.
«Әрдайым жанымыздағылар үшін» бастамасы 18 жастан асқан, бала күнінен мүгедектерге қамқорлық көрсетушілердің құқықтық мәртебесін айқындауға арналған заңнамалық ұсыныстармен жұмыс істеуде, бұл оларға қамқорлық үшін жәрдемақы алуға мүмкіндік береді.
«Ескелді ауданында азаматтық қоғам бастамаларын қолдау» жобасы менталды ауытқулары бар мүгедектер мен олардың отбасыларына арналған инклюзивті әлеуметтік қызметтердің дамуына жәрдемдесіп, интернаттық мекемелердің орнына отбасылық күтім модельдерін дамыту сияқты баламалы шешімдерді ұсынуда.
«Шелек аймағындағы мүгедектердің мемлекеттік қызметтерге қолжетімділігі» бастамасы шалғай аудандарда тұратын мүгедектер үшін мемлекеттік қызметтердің қолжетімділігін жақсартуға, құқықтық ақпараттандыруды арттыруға және мемлекеттік органдармен өзара іс-қимылды нығайтуға бағытталған.
«Ақпараттық орта: тең құқықтар, тең мүмкіндіктер» бастамасы мүгедектердің ақпаратқа қолжетімділігі жөніндегі конституциялық құқығын қамтамасыз ету мақсатында мемлекеттік мекемелердің интернет-ресурстарында кедергісіз орта қалыптастыру бойынша жұмыс істейді.
«Мүгедектерден кеңесші институтын дамыту» жобасы барлық деңгейдегі әкімдер мен министрлер жанындағы кеңесшілердің жұмыс істеуіне жағдай жасауды көздейді. Бұл бастама мүгедектер өкілдеріне шешім қабылдау үдерісіне белсенді қатысып, олардың мүддесін қорғауға арналған саясатқа ықпал етуге мүмкіндік береді.
«Жарайсың» бастамасы үй жағдайында тірек-қимыл аппараты бұзылған балаларға үздіксіз оңалту жүйесін дамытуға бағытталған, бұл олардың қажетті оңалту қызметтеріне қолжетімділігін айтарлықтай жақсартады.
«Ауылдағы арнайы әлеуметтік қызмет көрсету моделі» жобасы ауылдық аймақтарда тұратын мүгедектерге арналған қолжетімді әлеуметтік көмек жүйесін құруға бағытталған, бұл осы аймақтардағы өмір сапасын жақсартуға ықпал етеді.
USAID-тің қолдауымен жүзеге асырылып жатқан жобалар Қазақстанда мүгедектердің әлеуметтік интеграциясын нығайтуда маңызды рөл атқарады. Бұл бастамалар олардың өмір сапасын арттыруға, құқықтарын қорғауға және қажетті қызметтерге қолжетімділікті қамтамасыз етуге ықпал ете отырып, инклюзивті әрі әділетті қоғам құруға жағдай жасайды. Қазіргі уақытта Қытай тарапынан Қазақстандағы мүгедектерді қолдауға қатысты, АҚШ-тың Халықаралық даму агенттігі (USAID) қаржылай қолдау көрсететін жобалармен салыстырылатын ақпарат ашық көздерде жоқ. АҚШ-тың Халықаралық даму агенттігі (USAID) жүзеге асырып жатқан бағдарламалар, Қазақстандағы мүгедектердің құқықтарын қорғау және оларды әлеуметтік интеграциялау бағытындағы қолдауы айтарлықтай белсенді. Қытай тарапынан мұндай бастамалар туралы мәліметтердің болмауы осы саладағы ынтымақтастықты одан әрі арттырудың маңызды екенін көрсетеді.
ҚХР мен ҚР арасындағы мүгедектердің жағдайы мен құқықтарын жақсарту саласындағы ынтымақтастықты дамыту жөніндегі ұсыныстар
Қытай мен Қазақстан арасындағы мүгедектердің құқықтарын қорғау және олардың жағдайын жақсарту саласындағы ынтымақтастықты келесі стратегиялық бастамалар арқылы күшейтуге болады:
Бұл бастамалар Қытай мен Қазақстан арасындағы мүгедектердің құқықтарын қорғау және олардың өмір сүру жағдайларын жақсарту саласындағы тиімді ынтымақтастықтың ең маңызды және сұранысқа ие бағыттарын көрсетеді.
