27.11.2019
«Орталық Еуразиядағы өңірлік өзара іс-қимыл: Қазақстан мен Қытайдың тәжірибесі»
Қытай қоғамдық ғылымдар Академиясымен және ҚХР, Пекин қаласындағы Солтүстік-Батыс университетінің Жібек жолы институтымен әріптестікте Қытайды зерттеу жөніндегі қазақстандық орталық ұйымдастырған «Қытай мен Қазақстанның жан-жақты стратегиялық әріптестігі» атты Халықаралық ғылыми конференцияда сөз сөйлеу.
26 қазан 2019 ж.
Ерлан Шамишев
Құрметті конференцияға қатысушылар!
Қытай қоғамдық ғылымдар академиясындағы әріптестеріміз бен достарымызға конференцияны шақырғаны және ұйымдастырғаны үшін үлкен алғыс білдіруге рұқсат етіңіз.
Мен Қазақстан Республикасының Президенті Қасымжомарт Кемелұлы Тоқаевтың жақында Академия қабырғасында өткізген дәрісі екі мемлекеттің ғылыми сарапшылары арасында өзара сенімге негізделген диалогты дамыту мен пікір алмасудың тамаша дәстүрін қалыптастырғанына сенімдімін. Әріптестеріммен қатар осы сарапшылық диалогтың алғашқы қатысушыларының бірі болғаныма шын жүректен қуаныштымын.
Осы мүмкіндікті пайдалана отырып, Қытай достарын Қытай Халық Республикасының құрылуының 70 жылдық мерейтойымен шын жүректен құттықтағым келеді. Президент қ.Тоқаев атап өткендей, бұл тарихи күн Қытайдың «сяокан»орташа ауқатты қоғамын құру жолындағы маңызды кезең болып табылады.
Соңғы рет мен Қытайда 12 жыл бұрын болдым. Содан бері Қытай өзінің әлеуметтік-экономикалық дамуында нақты серпіліс жасап, әлемнің екінші экономикасына айналды.
Қазір Қытай жаһандық әлемде өз орнын іздеуде. Көптеген саяси жетекшілердің айтуынша, бүкіл әлем Қытайдың қарқынды дамуын таң қалдырады. Көптеген елдер «Қытай желін өз желкендеріне» түсіргісі келеді.
Американдық стратег Генри Киссинджер, менің ойымша, Қытайдың қазіргі жағдайын өте дұрыс сипаттап, ХХІ ғасырдағы Қытайдың шыңдарға «көтерілуі» тарихи заңдылықтарды қалпына келтіретінін атап өтті. Айырмашылығы-Қытай ежелгі өркениеттің мұрагері ретінде де, Вестфалия моделінің қазіргі ұлы күші ретінде де оралды. Ол аспан асты елінің мұрасын, технократтық жаңғырудың жемісін және ХХ ғасыр бойындағы ұлттық әл-ауқаттың қарқынды ізденістерінің нәтижелерін біріктіреді.
Қытайдың «Белдеу мен жол бастамасы» бұл тұрғыда Бейжің үшін өте ыңғайлы және Қытай Халық Республикасының қазіргі әлеуетінің сыртқы саяси проекциясының әлем үшін бейтарап формуласы болып табылады.
Қазақстан да серпінді дамуда, біз ұлттық экономиканы реформалауда елеулі табыстарға қол жеткіздік, ел дамуының жылдар бойғы стратегиялық бағыты бойынша нық қадам басып келеміз.
Қазіргі жетістіктер өңірлік ынтымақтастық үшін үлкен жеке күш-жігер жұмсаған біздің мемлекеттеріміз басшылығының дана және көреген саясатымен айтарлықтай дәрежеде қамтамасыз етілген.
Қытай көшбасшыларының жаңа «ұрпағының» әрбір кезеңі стратегиялық серіктестік туралы құжаттың жасалуымен есте қалды. Бұл біздің тиімді мемлекетаралық өзара іс-қимылымыз үшін маңызды Базис болып табылады.
Қазіргі кезеңде біз Орталық Еуразияда жаңа геосаяси шындықтың қалыптасуына куә болып отырмыз. Өңірге жаһандық ойыншылар тарапынан қызығушылық артып келеді. Шын мәнінде, бір уақытта бірнеше геостратегиялық ұғымдар пайда болды.
Биылғы сәуір айында Бейжіңге сапары барысында «белдеу және жол бастамалары» екінші форумы аясында Қазақстанның Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев «үш диалог» – үш Д.бастамасын көтерді, бұл бастама Елбасының құрлықтық қауіпсіздіктің жалпы платформасын құрудағы, Шығыс пен Батыс арасындағы саяси диалогты және сенімді нығайтудағы, Орталық Еуразияның кең кеңістігінде әріптестік ұйымдардың кең желісін құрудағы стратегиялық көзқарасын көрсетеді.
Атап айтқанда, барлық үш бағыт бойынша Еуразияда жаңа геосаяси шындықты қалыптастыру оның негізгі элементтері – Ресей мен Қытайдың қатысуынсыз мүмкін емес. Естеріңізге сала кетейін, «үш Д» идеясы үш диалогты қамтиды: біріншісі – жаһандық деңгей (күштердің әлемдік орталықтары арасында) – Ресей, Қытай, АҚШ және Еуропалық Одақ; екіншісі – континентаралық деңгей – ЕҚЫҰ мен АӨСШК арасында; үшіншісі – экономикалық диалог – ЕАЭО, ЕО, ШЫҰ және АСЕАН арасында.
Әлемдік экономикалық белсенділік орталығының Азияға орын ауыстыруына бағытталған XXI ғасырдың ұзақ мерзімді тренді «үш диалог»тұжырымдамасының өзектілігін сенімді растау болып табылады.
Астанада Қытай көшбасшысы Си Цзиньпиннің «Бір белдеу – бір жол» жаһандық бастамасы жарияланған сәттен бергі соңғы 6 жылда Орталық Еуразия өңіріндегі жағдай айтарлықтай өзгерді.
Өңірлік кооперация, бірлескен салалық жобаларды іске асыру үшін қолайлы мүмкіндіктер Каспий теңізінің құқықтық мәртебесін айқындауды, сондай-ақ Орталық Азия мемлекеттерінің өзара іс-қимылының өсуін ашады.
Бұл процестерде «Бір белдеу – бір жол» немесе «белдеу және жол бастамасы»бастамасы ерекше орын алады.
Ежелгі дәуірден бүгінгі күнге дейін Жібек жолында жатқан елдер мен халықтар драмалық кезеңдерді бастан өткерді, мәдени қайта өрлеу мен жойқын соғыстар болды, тұтас этностар мен империялар жоғалып кетті. Бірақ континенттерді жақындастыратын Жібек жолы философиясы бүгінгі күні жаңа күшпен өмірге келуде.
Конфуций айтқандай,»адам жолды Ұлы ете алады, бірақ жолды Ұлы етеді». Керуен саудасы отырықшы және көшпелі халықтар мәдениетінің пайда болуына ықпал етті.
Бүгінде саясаткерлер мен сарапшылар Ұлы Жібек жолының жаңғыруын халықаралық саясаттың жаңа феномені ретінде көріп отыр.
Біріншіден, соңғы 3 жылда Қытайда ондаған мемлекет және үкімет басшыларының қатысуымен «Бір белдеу – бір жол» атты екі форум өтті. Бұл аталған бастаманың жоғары қызығушылығы мен қажеттілігін көрсетеді.
2017 жылғы 14-15 мамырда Бейжіңде өткен » Бір белдеу – бір жол «бірінші форумы идеяның халықаралық тұсаукесеріне айналды.
Ең бастысы, бұл бастама антогонизмді тудырмайды және оны бүкіл әлемдік қауымдастық оң қабылдайды.
Мысалы, еуропалық дипломатия басшысы Ф.Могеринидің бағалауы бойынша «жаңа Жібек жолы» жобасы әлемдегі ең маңызды инфрақұрылымдардың бірі болып табылады. Ол континенттерді жақындастыруға мүмкіндік береді, ал Орталық Азия өңірі жаһандық саясаттың перифериясынан маңызды ресурстық және геосаяси эпицентрге айналуда.
Бұған келіспеу қиын. Шынында да, Еуропа үшін» Белдеу мен жол бастамасы » іс жүзінде шығысқа үлкен мүмкіндіктер терезесін ашады. Еуропалық Одақ үшін тұрақсыздық доғасы мен терроризм, қылмыс және заңсыз көші-қон көзі емес, өркендеген оазистердің жақындығы өте маңызды.
Ресей Ғылым академиясы Экономика институтының ғалымдары Қытайдың «кіруден» «шығуға» көшуін «белдеу мен жол бастамасынан» көреді. Бұл Қытай терминологиясында Қытай өзіне капиталды тартуға емес, сыртқы әлемге өзінің экономикалық әлеуетін болжауға қажет деңгейге жетті деп түсініледі.
Осыған байланысты ғылыми-сараптамалық зерттеулер мен практикалық идеялардың жаңа және маңызды бағыты ретінде Еуразиялық кеңістікте халықаралық көлік дәліздерін қалыптастыруды қарау қажет. Олар әлемдік мұхитқа тікелей шыға алмайтын Қазақстан мен Орталық Азия елдері үшін жаңа мүмкіндіктерге ие.
Екіншіден, Қазақстан мен Қытайдың өзара іс-қимылы шешуші рөл атқарады. Қазақстанның Тұңғыш Президенті-Елбасы халықаралық аренада бірінші болып Қытай көшбасшысы Си Цзиньпиннің «Жібек жолының экономикалық белдеуін» салу туралы бастамасын қолдап, өз тарапынан «Нұрлы жол»жаңа экономикалық саясатын ұсынғаны белгілі.
«Белдеу мен жол бастамасына» қатысу экономикалық пайда тұрғысынан ғана емес, сонымен қатар әскери, өнеркәсіптік, технологиялық, азық-түлік және демографиялық салалардағы көлік коммуникацияларының рөлін ескере отырып, геоэкономикалық қауіпсіздік тұрғысынан да маңызды.
Осы тұрғыда «экономикалық Жібек жолы» жобасы бүкіл Орталық Азияның стратегиялық қауіпсіздігін нығайтатынын атап өткен жөн.
«Нұрлы жол» бағдарламасы мен «белдеу және жол бастамасы» бағдарламасы бір-бірін үйлесімді толықтырып келеді. Екі жоба да сауданы жеңілдету, транзиттік тасымалдар және сенімді көліктік-логистикалық инфрақұрылымды дамыту үшін жағдай жасауға бағытталған.
Жақында ғана Қазақстан Үкіметі 2020-2025 жылдарға арналған «Нұрлы жол» бағдарламасының жаңа кезеңін жариялады. Оны іске асыруға 6,5 трлн. теңге (шамамен 16 млрд.).
Бұл ретте инвестициялардың 60% – ы-Қазақстанның меншікті қаражаты, яғни қарыз қаражаты емес, мемлекет бюджетінен, 26% – ы-мемлекеттік-жекешелік әріптестік желісі бойынша қаржыландыру және жеке инвестициялар.
Бұл қаражатқа республикалық автожол инфрақұрылымы желісінің 10 мың шақырымы қайта жаңартылып, 11 мың шақырымы жөнделеді, жергілікті желінің 27 мың шақырымы жөнделеді. Шағын әуе желілерін дамыту үшін 16 әуеайлақ салу, ал су көлігін дамыту үшін 48 бірлік кеме, оның ішінде сауда флотының 6 кемесін сатып алу жоспарлануда. Шамамен 133 автостанция, автовокзал және жолаушыларға қызмет көрсету пункттерін салу және жаңғырту жоспарлануда.
«Нұрлы жол» жаңа мемлекеттік бағдарламасын іске асыру жарты миллионнан астам жұмыс орындарын құруға; еңбек өнімділігін 20% – ға арттыруға; транзиттен түсетін табысты жылына 2,4 млрд.доллардан 4,2 млрд. долларға дейін 61% – ға ұлғайтуға мүмкіндік береді. Осы күш-жігердің барлығы ішкі және шекара маңы туризмін дамытуға қуатты серпін береді деп күтілуде. Қазақстан Орталық Еуразияның үлкен кеңістігінде стратегиялық коммуникациялар орталығына айналады.
Бұдан басқа, «Белдеу және жол» жобалары іске асырылатын Еуразиялық нарықтарға Еуропа мен Азияның инвестициялық капиталдарының «кіру және айналым нүктесі» болу перспективасы бар «Астана»халықаралық қаржы орталығы жаңа мүмкіндіктер ұсынады.
Үшіншіден, Қазақстан Орталық Еуразиядағы геостратегиялық инфрақұрылымның нығаюына үлкен үлес қосуда. Қытайдан Еуропаға біздің еліміз арқылы 5 темір жол және 6 автожол жүретіні белгілі. Сондықтан Қазақстан аумағы Азиядан Еуропаға құрлықтағы ең қысқа жол ашады.
Еуразиялық даму банкінің зерттеуіне сәйкес қазіргі уақытта қолданылатын толассыз тариф (ҚХР тарапынан субсидияларды ескере отырып) 5500 АҚШ доллары деңгейінде. 40 футтық контейнер контейнер ағынының 2020 жылы 500 мың тонна шартты баламаға дейін, яғни үш жылда үш есе өсуіне мүмкіндік береді. Алайда, қосымша жүк ағынын тарту үшін көлік инфрақұрылымын одан әрі дамыту және кедергілерді жою қажет.
ЕАЭО елдері мен Қытайдың ішкі теміржол желілері, олардың өткізу және тасымалдау қабілеттері Қытай — ЕАЭО — Еуроодақ осі бойынша халықаралық транзиттің ағымдағы қажеттіліктерін толық қанағаттандырады. Контейнерлік поездар қозғалысының дәлдігі 99% – ға жетеді, ал олардың бағыттары мен қозғалыс кестесі трансконтиненталдық тасымалдардың барлық қатысушыларымен келісілген.
Шын мәнінде, Қазақстан Жібек жолы тізбегінде үш тірек пункт құрды. Бұл Ляньюнган сары теңізіндегі контейнерлік терминал – Қорғас – Каспий порты мен Ақтау шекара маңы орталығы. Қазақстан аумағы арқылы Шығыс пен Батыс арасындағы барлық құрылықтағы сауда алмасуларының 70% – на дейін өтеді-бұл Қытайдан Еуропаға жіберілетін 1700 поездың 1200-і.
Қазақстан көлік инфрақұрылымына 5 млрд., бұл континентальды сауда коммуникацияларының өсуін едәуір жеделдетті. Бұл еуразиялық интеграция мен Жібек жолын ұштастыру процесіне маңызды үлес болды.
Болашақта Қазақстан аумағында Достық, Алматы, Ақтау, Астана, Орал, Ақтөбе қалаларының түрлі аудандарында терминалдық-логистикалық орталықтар құру көзделген, жобалар Қазақстанның транзиттік әлеуетін іске асыруға және АТМӨ — Қытай — Қазақстан — Еуропа еуразиялық дәліздерін дамытуға бағытталған.
«Нұрлы Жол «бағдарламасын» Жібек жолы «жобаларымен бірлесіп іске асыру Қазақстан өңірлерін» Батыс Қазақстан – Батыс Еуропа»,» Қытай-Иран » континентаралық магистральдарына, ТРАСЕКА дәліздеріне қосуды қамтамасыз етеді.
Осы жобалардың арқасында Қазақстан біртіндеп солтүстік пен оңтүстікті, Батыс пен Шығысты, Еуропалық одақ, Таяу Шығыс пен Оңтүстік-Шығыс Азия елдерін біріктіретін маңызды Еуразиялық көлік-логистикалық хабқа айналуда.
Жалпы, «белдеу және жол бастамасы» жаһандық тұжырымдамасы Орталық Азия өңірінің геостратегиялық позициялаудың жаңа орбитасына шығуына ықпал етеді. Орталық Азия елдері үшін Жібек жолы «континенттік блокаданы»бұзып өтуге жаңа мүмкіндіктер туғызатыны құпия емес.
Бұл тек транзиттік жүк тасымалы, порттар мен терминалдар ғана емес. Инфрақұрылымдық жобаларды бірлесіп іске асыру есебінен жаңа өндірістер мен жұмыс орындары құрылады, шекара маңындағы сауда, сондай-ақ туристік ағындар өсетін болады. Өңірдің жалпы инвестициялық тартымдылығы жақсарады.
Ресейлік сарапшылардың бағалауына сәйкес, ЖЖЭБ және түйіндесу бастамалары шеңберінде ЕАЭО елдерінің экономикаларына тартылған тікелей инвестициялардың әлеуетті көлемі 250-300 млрд. таяудағы 20 жылдың көкжиегінде, ал осы инвестициялар есебінен құрылатын жұмыс орындарының саны 700 мыңнан 1 млн. адамға дейін болады. Яғни, мұнда бірлескен кооперация есебінен іске асыруға болатын ұлттық экономикаларды дамыту үшін зор әлеует бар.
Осының барлығы, сайып келгенде, Орталық Еуразия халықтарының экономикалары мен әл – ауқатының өсуіне, демек, әлеуметтік шиеленістің, радикалды-экстремистік қатерлер мен өңірлік қауіпсіздік тәуекелдерінің деңгейін төмендетуге ықпал етуге тиіс. «Алдымен экономика – содан кейін саясат» формуласы Қазақстанда сәтті сынақтан өтті, онда саяси тұрақтылықты сақтай отырып, «орташа ауқатты» қоғам класы құрылды.
Қорытындылай келе, Президент қ.Тоқаевтың «Ұлы Жібек жолы екі мың жылдан кейін өзінің дәстүрлері мен Ұлы Дала мен Аспан асты мемлекетінің халықтарын біріктіру рөлін жаңғыртып қана қоймай, оларды жаңғырту мен экономикалық өсу үшін жаңа шектеусіз мүмкіндіктерге ие»деген дәрісінен қайта оралғым келеді.
Форумға қатысушыларға қызықты пікірталастар мен жемісті жұмыс тілеймін.
