02.12.2019
2019 жыл-қытай-қазақстан қатынастары тарихындағы ерекше жыл. Биыл Қазақстанда тәуелсіздік алған сәттен бастап биліктің алғашқы ауысуы болды, ал Қытай маңызды тарихи мереке – республиканың құрылуының 70 жылдығын атап өтуде.
ҚР Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаев сәуір айында «Бір белдеу, бір жол» халықаралық ынтымақтастықтың II форумына қатысу үшін Қытайға барды; ҚХР Вице-премьері Хань Чжэн XII Астана экономикалық форумына және Қытай-Қазақстан өңіраралық ынтымақтастығының II форумына қатысу үшін Қазақстанға келді; Бүкілқытайлық Халық Өкілдері Жиналысының Тұрақты комитетінің төрағасы Ли Чжаньшу Қазақстанға келіп, Еуразия елдері Парламенттері спикерлерінің IV кеңесіне қатысты.
ҚР Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың Қытайға алғашқы мемлекеттік сапарын сәтті өткізгенін атап өткен жөн. Екі мемлекет басшылары бірауыздан Қытай-Қазақстан қатынастарын мәңгілік жан-жақты стратегиялық әріптестіктің жаңа деңгейіне шығаруға шешім қабылдады, осылайша біртіндеп көшуді және екіжақты қатынастардың өрлеуін жүзеге асырды, бұл жаңа дәуірде Қытай-Қазақстан қатынастарын дамыту үшін кең перспективалар ашты.
Қытай-қазақстан қатынастарының даму тарихына көз жүгірте отырып, екі ел арасында әрдайым жоғары деңгейде тығыз байланыстар орныққан, өзара саяси сенім үздіксіз тереңдеп келеді, прагматикалық ынтымақтастық жан-жақты жүзеге асырылуда, сондай-ақ гуманитарлық алмасулар белсенді дамып келеді деп айтуға болады. Қытай мен Қазақстан-нағыз жақсы көршілер, сенімді серіктестер және адал бауырлар.
Екі елдің көшбасшылары арасында тұрақты жұмыс қатынастары мен терең жеке достық орнаған. Қазақстан тәуелсіздік алған сәттен бастап 27 жыл ішінде Қазақстанның Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаев пен Қытай басшыларының жеке мүдделілігі мен бірлесіп ілгерілеуінің арқасында Қытай мен Қазақстан арасындағы қатынастар уақыт сынағынан өтіп, әлемдік қоғамдастықтағы өзгерістерге төтеп берді. 1992 жылы дипломатиялық қатынастар орнатудан бастап 2002 жылы тату көршілік, достық және ынтымақтастық туралы шартқа қол қоюға дейін, 2005 жылы стратегиялық әріптестік орнатудан бастап 2011 жылы жан-жақты стратегиялық әріптестікті дамытуға дейін Қытай-Қазақстан қатынастары тұрақты түрде жаңа биіктерге ауысады және жаңа серпілістер жасайды.
Президент лауазымына сайланғаннан кейін Қасым-Жомарт Тоқаев Қытаймен қарым-қатынасты дамыту Қазақстанның сыртқы саясатының басты басым бағыты болып қала беретінін атап өтті. Қазіргі уақытта қытай-қазақстан қатынастары мәңгілік жан-жақты стратегиялық әріптестіктің жаңа кезеңіне аяқ басты және тарихтағы ең жоғары деңгейге жетті.
Осыдан алты жыл бұрын ҚХР Төрағасы Си Цзиньпин Қазақстанда алғаш рет Жібек жолы экономикалық белдеуін бірлесіп салу бастамасын ұсынды және Қазақстан осы бастамаға өзінің қолдауын бірінші болып білдірді. Алты жыл бойы Қытай мен Қазақстан «Бір белдеу және бір жол» бастамасын «Нұрлы жол» жаңа экономикалық саясатымен ұштастыру үшін белсенді түрде жұмыс істеуде, жемісті нәтижелерге қол жеткізе отырып, сауда-экономикалық, энергетикалық, инфрақұрылымдық, қаржылық, ғылыми-техникалық ынтымақтастықты жан-жақты ілгерілетуде.
Сауда-экономикалық ынтымақтастыққа қатысты Қытай көлемі бойынша екінші сауда серіктесі және Қазақстан инвестицияларының негізгі көзі, сондай-ақ қазақстандық өндірушілер үшін негізгі экспорттық нарықтардың бірі болды.
2018 жылы Қытай мен Қазақстан арасындағы сауда көлемі 19,885 млрд.долларға жетті, оның ішінде Қазақстанның Қытайға экспорты 8,535 млрд. долларға жетті, бұл жылдық есептеуде 30% – ға дерлік ұлғайды. Қытай мен Қазақстан арасындағы ауыл шаруашылығы өнімінің сауда көлемі өткен жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 18,13% – ға ұлғайып, 596 млн.долларға дейін ұлғайды. Олардың ішінде Қытайға ауыл шаруашылығы өнімдерінің экспорты 37,6% – ға артты. Қазақстан Қытайға ет және сүт өнімдері сияқты ауыл шаруашылығы және мал шаруашылығы өнімдерінің 20-дан астам түрін экспорттау туралы келісімге сәтті қол қойды. 2019 жылдан бастап қытай-қазақстан саудасы жақсы өсу серпінін сақтап келеді. Қытайдың кедендік статистикасының деректері бойынша ағымдағы жылдың қаңтар-маусым аралығында Қытай мен Қазақстан арасындағы сауда көлемі 9,53 млрд.долларды құрап, жылдық есеппен 9,2% – ға артты. Олардың ішінде Қытайдың Қазақстанға экспорты 5,08 млрд. доллар жылдық есептеуде 2,0% – ға ұлғайып, Қазақстаннан импорт жылдық есептеуде 18,6% – ға ұлғайып, 4,45 млрд.долларды құрады.
Өндірістік қуаттар ынтымақтастығы аясында 27,4 миллиард доллардан астам сомаға 55 Қытай-Қазақстан бірлескен жобасы табысты жүзеге асырылуда. Шымкент МӨЗ-ін және Атырау МӨЗ-ін жаңғырту аяқталды, осылайша Қазақстан өзін жоғары сапалы өңделген мұнаймен қамтамасыз етіп қана қоймай, оны көрші елдерге экспорттауға мүмкіндік алды. Қуаты 5 МВт жел электр станциясын (ЖЭС) және қуаты 1 МВт күн электр станциясын (КЭС) Қытай салып, Қазақстанға өтеусіз сыйға тартты, бұл жергілікті «жасыл энергетиканың»дамуына қуатты серпін берді. Түркістан облысында «алтын түйе» құрғақ сүт өндіру зауыты аяқталып, пайдалануға берілді, оның жылдық өндірістік қуаты 2500 тоннаға жетті, бұл жұмыспен қамтуды арттырып, сүт өнімдерін экспорттауға жаңа нарықтар ашты.
Инфрақұрылымдық өзара байланыстылық саласында 2018 жылы Қытай мен Қазақстан «Бір белдеу және бір жол» негізінде шамамен 13,98 млн.тонна жүк тасымалдауды жүзеге асырды, бұл өткен жылдың ұқсас кезеңімен салыстырғанда 38% – ға артық. Оның ішінде Қазақстан Қытайға 8,5 млн.тонна жүк тасымалдады, бұл өткен жылмен салыстырғанда 54% – ға артық. «Қытай-Еуропа» халықаралық тасымалдар жобасы шеңберінде 1,23 млн. тонна жүктен 2388 жүк құрамы өткен жылмен салыстырғанда 50% – ға дерлік ұлғайып, Алашанькоу БӨП арқылы өтті; Қорғас БӨП арқылы өткен Қытай-Еуропа қатынасындағы контейнерлік пойыздар саны 404-ке дейін артты. «Батыс Еуропа – Батыс Қытай» автомобиль дәлізінің қазақстандық учаскесі толығымен пайдалануға берілді және қытай мен Еуропа арасында тарихта алғаш рет «Есіктен есікке дейін»жүктерді екіжақты автомобиль көлігімен тасымалдау жүзеге асырылды. Транзиттік көлік қызметтері 460 млн.доллар мөлшерінде тікелей экономикалық пайдасы бар шамамен 50 000 жұмыс орнын құрады.
Қаржылық ынтымақтастыққа келетін болсақ, Қытай «Астана» халықаралық қаржы орталығының (АХҚО) құрылысын батыл қолдайды. Шанхай қор биржасы мен Жібек Жолы Қоры орталықпен ынтымақтастыққа белсенді қатысады, Қытай Даму Банкі АХҚО-да өз өкілдігін ашады. Нұр-Сұлтанда қытай құрылыс банкі, Қытай Банкі және Қытайдың өнеркәсіптік-коммерциялық банкі филиалдарын ашты. Екі тарап юаньмен операциялар бойынша өңірлік есеп айырысу-клиринг орталығын құру туралы белсенді келіссөздер жүргізуде, бұл неғұрлым жоғары деңгей мен ауқымды қаржылық ынтымақтастық үшін жағдай жасайды.
Елдер арасындағы қарым – қатынастағы ең бастысы-олардың халықтары арасындағы жақын жанашырлық сезімі. Халықтар арасындағы тығыз байланыстар Қытай-Қазақстан мәңгілік жан-жақты стратегиялық әріптестігінің ажырамас бөлігі болып табылады. Екі ел ортақ таулар мен өзендерді бір-бірімен байланыстырады, бұл жақсы тарихи дәстүрлер мен халықтар арасындағы гуманитарлық алмасуларды дамыту үшін ерекше географиялық артықшылықтар жасайды. Туризм, білім, мәдениет және т.б. салаларда екіжақты ынтымақтастық дамуда.
Қазіргі уақытта 15 000-ға жуық қазақстандық студент Қытайда оқиды, 1400-ден астам қытайлық студент Қазақстанда оқиды. Қазақстан Қытайдағы алты қазақстандық тілдік және мәдени орталықтар мен экономикалық және әлеуметтік зерттеу орталықтарын ашты. Конфуцийдің бес институты Қазақстанда сабақ өткізеді.
2019 жылы екі ел арасындағы гуманитарлық алмасулардың шарықтау шегі келді. Алғашқы бірлескен «Композитор» фильмі прокатқа сәтті шықты, Қытай Қазақстанда «кино апталығын» өткізді, қазақстандық музейлердің басқарушы қызметкерлері Қытайда тағылымдамадан өтті. Екі ел Қазақстанда жарияланған Жастар жылы аясында бірқатар іс-шаралар өткізді. Университет оқытушылары мен студенттері, қытай тілі пәнінің мұғалімі және орта мектеп оқушылары, Шымкент қаласының жастар өкілдері Қытайға барды. ҚР-дағы ҚХР Елшілігі Қазақстанның орта мектептеріне қытай тілі бойынша оқу материалдарын ұсынды. Қытайдың жетекші жоғары оқу орындары мен Қазақстанның білім беру мекемелері арасында бірқатар алмасулар жүргізілуде. Қытайда оқитын қазақстандық студенттердің саны үнемі өсіп келеді.
27 жыл ішінде қытай-қазақстан қатынастары әдеттегі екі жақты ынтымақтастық шеңберінен шығып, елдер арасындағы үйлесімді өмір сүру мен өзара ұтымды ынтымақтастықтың үлгісіне айналды.
Қазақстан ядролық қарудан бас тартуға шешім қабылдады және Қытай Қазақстанға ядролық қорғауға уәде берген елдердің біріне айналды. Қытай Қазақстанның Орталық Азияда ядросыз аймақ құру жөніндегі күш-жігерін және Қазақстанда МАГАТЭ-нің Төмен байытылған уран банкін құруға қосқан үлесін жоғары бағалайды.
Қытай мен Қазақстан БҰҰ, ШЫҰ, АӨСШК және т.б. сияқты көпжақты тетіктер шеңберінде тығыз өзара іс-қимыл жасайды, «зұлымдықтың үш күшімен» күресте және өңірлік қауіпсіздік пен тұрақтылықты қамтамасыз етуде тығыз ынтымақтасады, халықаралық әділеттілікті қамтамасыз ету, экономикалық жаһандануға жәрдемдесу және көпжақты сауда жүйесін қолдау бойынша бірлесіп күш-жігер жұмсайды және халықаралық тәртіп пен халықаралық жүйенің неғұрлым әділ және ұтымды бағытта дамуына
Қазіргі уақытта әлем соңғы 100 жылда елеулі өзгерістерге тап болуда: Қытай мен Қазақстан жаңа тарихи бастау нүктесінде тұр және ұлттық даму мен құрылыстың ұлы ісін ұстануда. Қазақстан «Нұрлы жол» және «Қазақстан-2050 «Стратегиясы жаңа экономикалық саясатты ілгерілетуді жеделдетеді, елдің ұлттық жаңғыруы мен өркендеуіне қол жеткізуге үлкен қадамдармен жүріп жатыр.
Қытай сонымен бірге «екі ғасыр» мақсаттарына жету және қытай ұлтының ұлы жандануын жүзеге асыру үшін тынымсыз жұмыс істейді. Қытай мен Қазақстан дамушы елдер болып табылады және реформалау мен дамытудың негізгі кезеңінде тұр. Негізгі мүдделер негізінен сәйкес келеді және Даму стратегиясы көп нәрсені қайталайды. Екіжақты қатынастар мен өзара тиімді ынтымақтастық берік негізге ие және бірін-бірі толықтыратын сипатқа ие, олардың алдында өте жарқын перспективалар ашылды.
Біз екі мемлекет басшыларының стратегиялық басшылығымен және жеке күш-жігерімен мәңгілік жан-жақты стратегиялық әріптестік қатынастары тұрақты және ұзақ мерзімді түрде дами беретініне, неғұрлым тұрақты, практикалық және белсенді жаңа ахуал туғызатынына, неғұрлым жоғары және сапалы деңгейге шығатынына сенімдіміз.
Чжан Сяо-ҚХР-ның Қазақстан Республикасындағы Төтенше және Өкілетті Елшісі.
Материал 2019 жылғы №4 «дипломатия Жаршысында», ҚР СІМ ресми басылымында басылды. Редакцияның рұқсатымен Қытайды зерттеу орталығы жариялады.
Қытайды зерттеу орталығы,
Нұр-сұлтан Қ., 2019
