Қытай Халық Республикасының экономикасы 1949 жылы мемлекет құрылған сәттен бастап бүгінгі күнге дейін түбегейлі өзгерістерге ұшырады. Екінші дүниежүзілік және азаматтық соғыстардан кейінгі күйзелістен шыққан ҚХР бүгінде ЖІӨ көлемі бойынша әлемдегі екінші ірі экономикаға айналды, әлемнің ең ірі экспорттаушыларының бірі әрі жаһандық сауда жүйесінің маңызды қатысушысы болып отыр. Алайда, бұл қарқынды даму бірқатар қиындықтармен қатар жүруде: АҚШ пен ЕО тарапынан қысым, демографиялық құлдырау, Оңтүстік-Шығыс Азиямен бәсекелестік.
Өз кезегінде, Қытайдың жаһандық экономикадағы рөлі оның өсу қарқынының әлемдік нарықтар мен логистикалық тізбектердің тұрақтылығына тікелей әсер етуімен ерекшеленеді. Бұған қоса, елдің белсенді өнеркәсіптік дамуы әлемдік державалар арасындағы технологиялық бәсекелестікті күшейтуде. Осы тұрғыдан алғанда, ҚХР-дың ішкі және сыртқы сын-қатерлерге бейімделу бойынша экономикалық стратегияларын талдау жаһандық экономикалық жүйенің барлық қатысушылары, әсіресе әріптес елдер үшін, соның ішінде Қазақстан Республикасы үшін аса маңызды.
Қытай экономикасының қазіргі жағдайы
Қазіргі таңда Қытай Халық Республикасы экономикалық көрсеткіштер бойынша әлемдегі жетекші державалардың бірі болып табылады. Дүниежүзілік банктің деректеріне сәйкес, 2024 жылы елдің номиналды ЖІӨ көлемі 18,4 трлн АҚШ долларына жетіп, 5% өсім көрсетті және бұл көрсеткіш бойынша тек АҚШ-тан ғана кейін тұр. Халықаралық валюта қорының болжамы бойынша, 2025 жылы Қытайдың ЖІӨ 3,9% өсіммен 19,23 трлн долларға жетпек. Сатып алу қабілетінің паритеті (СҚП) бойынша есептегенде, Қытайдың ЖІӨ номиналды көрсеткіштен екі есе артық – 34,66 трлн долларды (2023 жылғы жағдай бойынша) құрайды. Бұл көрсеткіш бойынша Қытай әлемде бірінші орында тұр.
Жалпы алғанда, Қытайдың мұндай әсерлі экономикалық өсімі инвестициялар тарту мен экспортқа бағытталған өндірістің есебінен қамтамасыз етілді. Мысалы, 2014 жылы ел ЖІӨ-сіндегі өнеркәсіптің үлесі 43,1% болса, қызмет көрсету саласының үлесі – 48,3% құрады. 2024 жылы экономиканың құрылымында қызмет көрсету саласының (56,7% ЖІӨ) басымдығы анық байқалады, өнеркәсіп те айтарлықтай үлеске ие (36,5%). Ауыл шаруашылығының үлесі 6,8% болды.
Дамыған елдермен салыстырғанда, Қытай экономикасы әлі де өнеркәсіпке тәуелді болып отыр және қызмет көрсету секторының үлесі жеткілікті деңгейге жетпеген (мысалы, АҚШ-та бұл көрсеткіш 77%). Бұл деректер Қытай экономикасының ауыспалы кезеңде тұрғанын көрсетеді. Яғни, экономика өнеркәсіптік үлгіден постиндустриялық модельге қарай өтуде, бұл өз кезегінде экспортқа тәуелділікті азайтып, экономикалық өсімді неғұрлым орнықты етеді.
«Қытайда жасалған — 2025» мемлекеттік бағдарламасы
Осыдан 10 жыл бұрын ұсынылған «Қытайда жасалған — 2025» мемлекеттік бағдарламасы Қытайдың технологиялық тұрғыдан ең маңызды салаларда көшбасшы орындарға шығуын көздейді — бұл батареялар мен электрлі көліктер өндірісінен бастап, жоғары жылдамдықтағы теміржолдарды жобалау және ұшақтар жасауды қамтиды.
Экономикалық өсімнің негізгі салаларын талдау көрсеткендей, басты қозғаушы күш — бұл жоғары технологиялық өндіріс. Оған өнеркәсіптік роботтар, электр және гибридті көліктер (NEV), сондай-ақ жартылай өткізгіштер (полупроводниктер) өндірісі кіреді. Мысалы, әлемде сатылған барлық электр көліктерінің жартысынан астамы Қытайдың үлесіне тиесілі. Сонымен қатар, аккумуляторлық батареялар үшін аса маңызды металл — литийдің шамамен 60% қайта өңдеу көлемі де Қытайдың үлесінде.
Сандық экономика да белсенді түрде дамуда: бұлтты технологиялар, Big Data, электрондық төлемдер мен электрондық коммерция, сондай-ақ телекоммуникация саласының өсуі байқалады. Финтех-бизнес те қатар дамып келеді — Alipay және WeChat Pay сияқты цифрлық төлем платформалары бүкіл Қытай халқының басым бөлігін қамтып отыр. 2023 жылы Қытайда мобильді төлем жүйесінің интеграция деңгейі 86%-ға жетті.
Цифрландыру және өндірісті жаңғырту
Цифрландыру мен өндірістік жаңғырту инновациялық өнім шығарудың өсуіне ықпал етіп, цифрлық сектордың ЖІӨ-дегі үлесін 36,5%-ға жеткізді. Жасыл энергетикаға, электр көліктеріне және жартылай өткізгіштерге салынған инвестициялар Қытайдың жаһандық технологиялық бәсекедегі орнын күшейтті, ал IT-өнімдер экспортының артуы салалық трансформацияның ауқымын дәлелдейді.
Қытайдың шығыс және батыс аймақтары арасындағы өңірлік айырмашылықтарды азайту — басым міндет болып қала береді. Жағалаудағы провинциялар порттар мен көлік инфрақұрылымына қолжетімділіктің арқасында жылдам дамып келеді, ал батыс өңірлер географиялық және демографиялық шектеулерге тап болуда. Мемлекет «Go West» жоспары секілді бастамалар арқылы жағдайды жақсартуға тырысқанымен, экономикалық алшақтық әлі де сақталып отыр.
Экономикада валюта және ақша-несие саясаты да маңызды рөл атқарады. Қытай Халық Банкі ұстамды икемді ақша-несие саясатын ұстанады. Ол ашық нарық операциялары, міндетті резервтер нормасы мен пайыздық мөлшерлемелерді реттеу сияқты әртүрлі құралдарды қолдану арқылы ақша айналымының және несиелеудің тұрақтылығын қамтамасыз етеді. Жалпы алғанда, саясаттың басты бағыты — нақты экономиканы, оның ішінде шағын және орта бизнесті қолдау, тұтынушылық сұраныс пен инвестицияны ынталандыру, сондай-ақ цифрлық юаньды дамыту.
Ақша-несие саясатының тағы бір маңызды құрамдас бөлігі — Қытай экономикасының АҚШ долларына тәуелділігін төмендету. Бұл юаньды халықаралық есеп айырысуда кеңінен пайдалану мен оны жаһандық қаржы жүйесіндегі рөлін нығайтуды қамтиды. Мысалы, 2010 жылы Қытайдың трансшекаралық төлемдеріндегі доллардың үлесі шамамен 80–85% болса, қазіргі уақытта бұл көрсеткіш 40–45%-ға дейін төмендеген. Сонымен қатар, юаньның жаһандық есеп айырысудағы үлесі 2021 жылғы 2%-дан 2025 жылы 7%-дан асып отыр.
Жоғарыда келтірілген мәліметтерге сүйене отырып, Қытайдың жаһандық экономикалық жүйедегі орталық ойыншы екенін және оның тұрақты өсімді қамтамасыз етіп отырғанын айтуға болады. Елдің ЖІӨ көлемі, номиналды түрде де, сатып алу қабілетінің паритеті бойынша да, Қытайды әлемнің жетекші экономикаларының қатарына қосады. Қызмет көрсету саласының кеңеюі, жоғары технологиялық салалардың өсуі және экономикалық үдерістердің жедел цифрлануы арқылы сипатталатын индустриялық үлгіден постиндустриялық модельге көшу ел экономикасында құрылымдық трансформацияның жүріп жатқанын білдіреді. Бұл ұзақ мерзімді тұрақтылықты қамтамасыз етуге бағытталған.
Технология мен цифрлық инфрақұрылымға салынған стратегиялық инвестициялар Қытайдың жаһандық деңгейдегі бәсекелік артықшылықтарын күшейтсе, ақша-несие және валюта саласындағы реформалар макроэкономикалық тұрақтылықты арттырып, юаньның интернационалдануына жол ашты.
Қытай экономикасы үшін тәуекелдер мен сын-қатерлер
Қытайдың экономикалық траекториясы – бұл модернизация, әртараптандыру және стратегиялық мемлекеттік жоспарлаудың күрделі өзара әрекеттесуін бейнелейді. Бұл Қытайды жаһандық экономиканың болашағын қалыптастыруда негізгі ойыншыға айналдырып отыр. Алайда, қазіргі даму кезеңінде ел ішкі құрылымдық ерекшеліктерге де, сыртқы экономикалық шектеулерге де байланысты бірқатар күрделі сын-қатерлерге тап болуда.
Қытай экономикасы үшін басты қауіптердің бірі – демографиялық құлдырау. 2024 жылы ел халқы 1,408 млрд адамға дейін азайып, 1,39 млн адамға қысқарды. Бұл еңбек ресурстарының жетіспеушілігіне, тұтыну деңгейінің төмендеуіне және зейнетақы жүйесінің тұрақтылығына қауіп төндіруде. Сонымен қатар, аймақтық теңсіздіктер сақталып отыр, бұл аумақтық саясатты теңгерімді ету қажеттігін көрсетеді.
Сыртқы деңгейде Қытай Батыс елдері тарапынан сауда және технологиялық шектеулерге тап болуда. АҚШ пен Еуропалық Одақпен қарым-қатынастың ушығуы сыртқы экономикалық ортаның тұрақсыздығын арттырып, экспортқа бағытталған салаларға кері әсерін тигізуі мүмкін.
Болашақ даму демографиялық, институционалдық, технологиялық және сыртқы экономикалық салаларды қамтитын көпқабатты сын-қатерлермен байланысты. Осындай өсіп келе жатқан белгісіздік жағдайында, Қытай даму моделінің тұрақтылығы ең алдымен оның ішкі икемділікке және инновациялық жаңғыруға қабілеттілігіне байланысты болады.
Қытайдың экономикалық перспективалары
Қытайдың экономикалық перспективалары күрделі құрылыммен және көпвекторлы даму бағытымен сипатталады. Бұл бағыт дәстүрлі салаларды да, жоғары технологиялық секторларды да қамтиды. Ішкі және сыртқы қысым жағдайында Қытай ішкі сұранысқа, инновацияға және өнеркәсіпті жаңғыртуға негізделген тұрақты өсу моделін қалыптастыруға ұмтылуда.
Экономиканы әртараптандыру, оның ішінде ғылымды қажет ететін технологиялар мен білімге негізделген экономикаға басымдық беру – басты міндет болып отыр. Стратегиялық бастамаларды жүзеге асыру арқылы Қытай технологиялық автономияны нығайтып, сонымен бірге аймақтық интеграцияны ілгерілетуде және юаньның халықаралық саудадағы қолданылуын кеңейтуде, бұл елдің жаһандық жүйедегі позициясын күшейтеді.
Сонымен қатар, ішкі тұтыну нарығының рөлі де тұрақты сұраныс көзі ретінде артып келеді. Үкімет ұсынған «қос айналым» стратегиясы (双循环) ішкі экономикалық ағындардың айналымына басымдық бере отырып, сыртқы ашықтықты сақтауға бағытталған. Бұл қызмет көрсету секторының, креативті индустриялардың және жеке бизнестің дамуына ықпал етеді.
2024 жылдан бастап Қытай геоэкономикалық стратегиясын бейімдеп, технологиялық тәуелсіздікке, тұрақты жеткізу тізбектеріне және ішкі нарықтың дамуына басымдық беріп отыр. Осы бағыттағы басты бастамалардың бірі — «Жаңа өндірістік күштер» (新质生产力) концепциясы. Ол сапалы экономикалық өсуді қамтамасыз ету үшін цифрландыру, жасыл технологиялар, жасанды интеллект және автоматтандыруды дамытуға бағытталған және Қытай ұлттық экономикасының ұзақ мерзімді бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз етуді көздейді.
Халықаралық бастамалардың форматы да қатар жаңғыртылуда. «Бір белдеу – бір жол» бастамасының жаңа кезеңі (BRI 2.0) ірі ауқымды жобалардан экологиялық тұрғыдан тиімді және шағын инвестицияларға бет бұрып, цифрлық сауда, логистика және трансшекаралық технологиялық кластерлер салаларындағы ынтымақтастықты күшейтуде. Бұл Қытайға әріптестермен тұрақты әрі икемді интеграцияны қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Қытай ішкі өндірістік тізбектерін нығайтып, электронды сауда мен логистиканы дамытуда, бұл орайда Орталық Азия басты назарда тұр. Сонымен қатар, цифрлық технологиялар мен жасанды интеллект шешімдерінің экспорты артып келеді, бұл Батыспен сауда көлемінің азаюын өтеуге және технологиялық дербестікті нығайтуға жол ашады.
Осылайша, ішкі құрылымдық теңсіздіктер мен сыртқы геоэкономикалық қауіптерге қарамастан, Қытайдың экономикалық серпінділікті сақтауға айтарлықтай әлеуеті бар. Бұл әлеует ішкі трансформация, технологиялық инвестициялар және жаһандық сауда мен қаржы архитектурасындағы рөлін арттыру арқылы қамтамасыз етілмек.
Қытайдың экономикалық трансформациясының Қазақстанға ықпалы
Қытай экономикасының трансформациясы Қазақстанмен екіжақты өзара іс-қимыл форматына барған сайын айқын ықпал етіп отыр. Технологиялық жаңғыруға, экологиялық тұрақтылыққа және логистикалық бағыттарды әртараптандыруға негізделген Қытайдың жаңа даму моделі ынтымақтастықтың жаңа бағыттарын қалыптастыруда.
Шекара маңындағы логистиканы дамыту басымдыққа айналуда. Бұл салада көлік хабтарын құру, кедендік пункттерді цифрландыру және Қазақстанды «Бір белдеу – бір жол» бастамасының құрлықтағы бағыттарына интеграциялау сияқты бастамалар бар. Бұл өз кезегінде транзит пен сауда көлемінің артуына, есеп айырысуларда юань мен теңгені кеңінен пайдалануға, сондай-ақ цифрлық сауданың дамуына ықпал етуде.
«Жаңа өндірістік күштер» бастамасы аясында Қытай Қазақстанның литий, уран және сирек кездесетін элементтер секілді шикізатын қайта өңдеуге қызығушылық танытуда. Бұл екі елдің технологиялық тұрақтылыққа деген ортақ ұмтылысын көрсетеді.
Сонымен қатар, индустриялық және агроөнеркәсіптік ынтымақтастық та дамып келеді. Бұл бағытта шикізатты терең өңдеу, «жасыл» энергетика үшін құрамдас бөліктерді өндіру және АӨК-ті жаңғырту жобалары жүзеге асырылуда.
Осыған қоса, екі елдің ақпараттық-коммуникациялық технологиялар (ИКТ) саласындағы қызмет экспортын кеңейту байқалады — мысалы, «Kaspi.kz» пен «Alipay» жүйелерінің ықпалдасуы, Big Data, жасанды интеллект және басқа да бағыттар бойынша.
Осы орайда, Қытай мен Қазақстан арасындағы экономикалық әріптестік сапалық тұрғыдан жаңа деңгейге өтуде. Бұл тек жаһандық геоэкономикалық ахуалдың өзгерісін ғана емес, сонымен қатар екі тараптың тұрақты, технологиялық және теңгерімді даму моделін қалыптастыруға деген өзара мүдделілігін көрсетеді. Геосаяси трансформация жағдайында Орталық Азия, соның ішінде Қазақстан, Қытай үшін жаһандық жеткізу тізбектерін қайта құру және оған қатысты инфрақұрылымды дамыту бастамаларындағы стратегиялық элемент ретінде қарастырылуда.
Осылайша, Қытай экономикасы көпқырлы сын-қатерлер жағдайында да өзінің тұрақтылығын сақтап, жаһандық өсімнің басты тіректерінің бірі болып қалуда. Қытайдың даму моделінің негізінде стратегиялық мемлекеттік жоспарлау, инновацияға, инфрақұрылымға және индустрияландыруға бағытталған ауқымды инвестициялар, сондай-ақ сыртқы экономикалық байланыстарды белсенді кеңейту жатыр.
Қытай өзінің экономикалық өркендеуі мен технологиялық индустриялардағы серпілісі арқылы конфронтациядан гөрі кооперацияны алға қоятын, эволюциялық жолдың да мүмкін екенін дәлелдеуде.
Қытайды зерттеу орталығы
