2025 жылғы сәуір айында АҚШ Президенті Дональд Трамп бірқатар елдерден, соның ішінде Қытайдан импортталатын тауарларға қатысты жаңа «қарымта тарифтер» пакетін енгізетінін жариялады. Ақ үйдің мәлімдемесіне сәйкес, барлық импорттық тауарларға базалық мөлшерлеме 10% көлемінде белгіленді, алайда Қытай сияқты кейбір елдер үшін бұл мөлшерлеме 34%-ға дейін ұлғайтылды. Осыдан көп ұзамай Қытай симметриялы шаралар қабылдап, АҚШ өнімдеріне дәл сондай көлемде кедендік баж салығын енгізіп, сонымен қатар Дүниежүзілік сауда ұйымына (ДСҰ) ресми шағым түсірді. Қытай бұл әрекетті халықаралық сауда қағидаттарының тікелей бұзылуы деп атады.
Бұл оқиға экономистер мен сарапшыларды ғана емес, сонымен қатар халықаралық іскер қауымдастықты да алаңдатты. Мұндай шаралар сауда қайшылықтарын шешуге емес, қайта олардың ушығуына әкеліп, жаһандық экономикаға ұзақ мерзімді теріс әсер етуі мүмкін.
Тарихи параллельдер: үйренілмеген сабақтар
Сауда саясаты саласындағы протекционизм ешқашан тұрақты нәтижелер бермеген. Бұл тұрғыда ең белгілі мысалдардың бірі — 1930 жылғы АҚШ-тың Смут–Хоули заңы. Сол кезеңде енгізілген тарифтер АҚШ-тың сауда серіктестері тарапынан бірқатар қарымта шараларға себеп болып, әлемдік сауда көлемінің күрт төмендеуіне және Ұлы депрессияның тереңдеуіне алып келді.
2025 жылғы қазіргі экономистер Вашингтонның бүгінгі әрекеттері мен сол тарихи оқиғалар арасында параллель жүргізуде. Тарифтердің көтерілуі әдетте өнім бағасының қымбаттауына, іскерлік белсенділіктің төмендеуіне, экономикалық өсімнің баяулауына және жаһандық өндірістік-жеткізу тізбектерінің әлсіреуіне алып келеді.
Көпжақты сауда жүйесіне деген сенім дағдарысы
АҚШ-тың жаңа тарифтер енгізуі тек екіжақты сауда келісімдерін бұзып қана қоймай, ондаған жылдар бойы еркін сауданы ілгерілету және дауларды реттеу алаңы болып келген Дүниежүзілік сауда ұйымының (ДСҰ) қалыптасқан қағидаттарына да нұқсан келтіреді. Жуырдағы мәлімдемесінде ДСҰ өкілдері АҚШ қабылдаған бұл шаралар 2025 жылдың өзінде-ақ жаһандық сауда көлемін 1%-ға қысқартуы мүмкін екенін атап өтті.
Қытайдың ДСҰ-ға жолдаған шағымы елдің өз мүдделерін құқықтық алаңда қорғауға деген табандылығын ғана емес, сонымен қатар әлемнің екі ірі экономикасы арасындағы шиеленістің күшейіп келе жатқанын көрсетеді. Геосаяси жіктелу жағдайында бұл үшінші елдерді де қамтитын жаңа сауда эскалациясының толқынын туындатуы мүмкін.
Қазақстан — ашық әрі экспортқа бағытталған экономикасы бар ел ретінде әлемдік сауда жүйесінің тұрақтылығына ерекше тәуелді. Сауда соғыстарының салдары елімізге бірнеше бағыт бойынша әсер етуі ықтимал. Мысалы, Қытайда тарифтік қысымға байланысты экономикалық баяулау орын алса, шикізатқа деген сұраныс төмендеп, бұл Қазақстанның экспорттық кірісінің қысқаруына алып келуі мүмкін. Сонымен қатар, Қазақстан Қытай мен Еуропа арасындағы транзиттік көпір ретінде белсенді дамып келеді. Егер сауда көлемі азайса, бұл «Бір белдеу, бір жол» бастамасы аясындағы инфрақұрылымдық жобалардың тиімділігі мен табыстылығына кері әсер етеді.
Ғаламдық тұрақсыздық жағдайында инвесторлар өз қаражатын «қауіпсіз аймақтарға» — доллар немесе алтын сияқты активтерге бағыттайды, бұл өз кезегінде теңгенің әлсіреуіне алып келуі мүмкін.
Үндістан, Вьетнам, Бразилия және Түркия сияқты басқа да дамушы елдер де қысымға ұшырайды. Сауда кедергілерінің артуы бұл елдердің өндірушілерін жеткізу тізбектерін қайта қарауға және жаңа нарықтар іздеуге мәжбүр етеді. Бұдан бөлек, АҚШ саясатының өсіп келе жатқан болжап болмайтындығы өзге мемлекеттерді аймақтық сауда блоктарын нығайтуға және доллар жүйесіне тәуелділікті азайту мақсатында ұлттық валюталармен есеп айырысуға көшуге итермелеуі мүмкін.
Жалғыз жол — ынтымақтастық пен диалог
Әлемдегі ең ірі экономика саналатын Америка Құрама Штаттары жаһандық сауда жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз ету ісінде ерекше жауапкершілікке ие. Біржақты протекционистік шаралар халықаралық нормаларды ғана емес, сонымен қатар АҚШ-қа экономикалық серіктес ретінде деген сенімді де шайқалтады.
Қайшылықтарды шешудің жолы — тарифтерді арттыру емес, теңдік, өзара құрмет пен өзара тиімділік қағидаттарына негізделген конструктивті диалог. Бұл үшін ДСҰ, АТЭС және G20 сияқты көпжақты форматтар қажетті құралдарды ұсынады. Бұл алаңдарды елемей, қарсыластық пен қысым көрсету жолына түсу — жаһандық экономикалық тәртіпті қауіпке ұшыратады. Тек диалог пен ынтымақтастық арқылы ғана халықаралық саудаға қатысушы барлық тараптардың — тұрақты экономикалық өсім мен әл-ауқатына қол жеткізуге болады.
Қазіргі жағдайда сауда соғыстары мүдделерді қорғаудың құралы емес, керісінше жаһандық тұрақсыздық факторы болып отыр. Тарих көрсетіп отырғандай, мұндай қақтығыстарда жеңімпаз болмайды, тек зардап шеккендер болады. Қазақстан — жаһандық экономикаға терең интеграцияланған ел ретінде мұндай дағдарыстың тікелей болмаса да, елеулі жанама әсерлерін сезінуі мүмкін.
АҚШ өз ұстанымын қайта қарастыруы тиіс. Ұзақ мерзімді әрі тұрақты экономикалық өсім — ашық нарықтарсыз, болжамды ережелерсіз және халықаралық институттарға құрметсіз мүмкін емес. Қазіргі сын-қатерлерді еңсеріп, әділетті, теңгерімді және инклюзивті жаһандық сауда жүйесін құру тек өзара ынтымақтастық арқылы мүмкін болады — бұл жүйеде алып державалар да, дамушы елдер де өз орнын таба алады.
Сауда соғыстарында жеңімпаз болмайды. Протекционистік шаралар қақтығыстарды ушықтырып, ұлттық та, жаһандық экономикаға да зиян келтіреді. Америка дұрыс емес тәсілден бас тартып, халықаралық ережелер мен еркін сауда қағидаттарына құрмет көрсете отырып, сауда қайшылықтарын келіссөздер арқылы шешуге ұмтылуы қажет.
Қытайды зерттеу орталығы
