Халықаралық қатынастардың жаһандық трансформациясы жағдайында Орталық Азия жетекші державалардың назарында тұр. Батыстың жаһандық ықпалының әлсіреуі, геоэкономикалық басымдықтардың өзгеруі және көршілес аймақтардағы тұрақсыздықтың артуы Орталық Азия елдеріне жаңа сыртқы саяси тіректер мен ынтымақтастық форматтарын іздеуді өзекті етті. Осы тұрғыда дәстүрлі институттардың белсенділігі төмендеген кезеңде дербес дипломатиялық механизм ретінде қалыптасқан «Қытай – Орталық Азия» (C+C5) форматы ерекше маңызға ие бола бастады.
2023 жылдың мамыр айында Сиань қаласында өткен алғашқы толыққанды «Қытай – Орталық Азия» саммиті экономикалық бағытпен қатар саяси, мәдени және гуманитарлық ынтымақтастықты қамтитын баламалы ынтымақтастық үлгісін ұсынды.
Аймақтағы державалар арасындағы бәсекелестік күшейген жағдайда, C+C5 форматы жаңа өңірлік архитектураның маңызды элементіне айналуда. Оның дамуы экономикалық өзара тәуелділікті нығайтып қана қоймай, аймақтың саяси бейнесіне де әсер ете алады.
«Қытай – Орталық Азия» форматының рөлі
«Қытай – Орталық Азия» форматының қалыптасуы халықаралық саясаттағы іргелі өзгерістер кезеңіне тұспа-тұс келіп отыр. Ресей мен Украина арасындағы қақтығыс, Батыстың санкциялық қысымы, протекционизмнің өсуі және жаһандық басқару институттарының әлсіреуі әлемдік жүйенің бөлшектенуін үдетуде. Осындай жағдайда Қытай өз позициясын дәйекті әрі стратегиялық тұрғыдан күшейтіп, салыстырмалы түрде қақтығыстан тыс, прагматикалық және экономикалық жағынан тиімді ынтымақтастық моделін ұсынып келеді.
C+C5 форматы өзге форматтардан идеологияға немесе әскери одақтарға емес, экономикаға, инфрақұрылымға және өзара тиімділікке негізделуімен ерекшеленеді. Бүгінде Қытай аймақтың негізгі сауда серіктесіне, инфрақұрылымдық жобаларға инвестиция салушыға және «Бір белдеу – бір жол» бастамасы аясындағы технологиялық жаңғыртудың көзіне айналды.
Геоэкономикалық тұрғыдан алғанда, Орталық Азия ҚХР үшін бірнеше себеп бойынша маңызды: энергия қауіпсіздігі (аймақ мұнай, газ және уран жеткізушісі), көлік дәліздерінің болуы (Қытайдан Еуропаға Орталық Азия арқылы өтетін құрлық бағыттары), және Орталық Азиядағы шекаралас аймақтардың тұрақтылығы.
Саяси жағынан алғанда, бұл формат Қытайға аймақтағы әрбір елмен екіжақты қатынастарды орнатуға, бәсекелес халықаралық институттардан айналып өтуге және басқа державалардың қысымынан аулақ болуға мүмкіндік береді. Ал Орталық Азия елдері көпвекторлы саясат ұстанып, Ресейге тәуелділікті азайтуға ұмтылғандықтан, Қытай инвестициялары, технологиялары және нарықтарына қол жеткізуді құп көреді.
Осылайша, геосаяси және геоэкономикалық жағдай бұл форматқа ерекше мән береді – бұл көпполярлылыққа көшу мен өңірлік мүдделер тепе-теңдігін табу кезеңі, онда Қытай катализатор рөлін атқара алады.
Өз кезегінде, Қазақстан үшін «Қытай – Орталық Азия» форматы сыртқы саясаттағы мүмкіндік әрі ұлттық мүдделер мен көпвекторлылықтың арасындағы нәзік тепе-теңдікті қажет ететін сын-қатер болып табылады. Қазақстан – аумағы, ЖІӨ-сі және саяси салмағы жағынан аймақтың ең ірі елі. Ол аталған механизмнің негізгі қатысушысы және Қытай бастамаларын іске асыруда сенімді серіктес.
C+C5 форматы Қазақстанға Қытаймен тікелей диалог жүргізуге мүмкіндік береді, сондай-ақ басқа өңірлік елдермен үйлестіруді күшейтіп, интеграциялық бастамалардың көшбасшысы әрі Қытай мен Батыс арасындағы көпір ретінде әрекет етуге жол ашады.
Қазақстанның экономикалық мүдделері Қытаймен тығыз байланыста. Қытай – Қазақстанның Ресейден кейінгі екінші ірі сауда серіктесі (2024 жылғы екіжақты сауда көлемі $44 млрд құрады). Қытайдың инфрақұрылымға, энергетика мен қайта өңдеу салаларына, логистика мен цифрлық технологияларға салатын инвестициялары тұрақты даму күн тәртібін іске асыру мен экспорттық бәсекеге қабілеттілікті арттыруда маңызды рөл атқара алады. Сонымен қатар, бұл форматқа қатысу Қазақстанға экономикалық байланыстарын әртараптандыруға, басқа сыртқы күштерге тәуелділікті азайтуға және Еуразиядағы транзиттік торап ретіндегі мәртебесін нығайтуға көмектеседі.
Қазақстан «Бір белдеу – бір жол» бастамасы аясында теміржолдарды жаңғырту, логистикалық хабтар мен арнайы экономикалық аймақтар салу сияқты көптеген жобаларға белсенді қатысуда.
Қауіпсіздік саласында бұл формат тұрақтылықтың өзіндік буфері ретінде қызмет етеді. Қытай үшін Орталық Азия ішкі тұрақтылықты қамтамасыз ететін сыртқы периметр саналады. Орталық Азия елдерінің, соның ішінде Қазақстанның, трансшекаралық қылмысқа, экстремизмге және заңсыз қару айналымына қарсы бірлескен бастамаларға қатысуы Қытайдың «қауіптерді өз шекарасынан тыс жерде алдын алу» логикасына сәйкес келеді. Қазақстан үшін бұл шекаралас аймақтардағы тұрақтылықты қолдау, құқықтық тәртіпті күшейту және цифрлық және киберқауіпсіздік саласындағы әлеуетін арттыру тұрғысынан маңызды.
Гуманитарлық сала да бұл формат аясында қарқынды дамуда. Қытай «жұмсақ күш» құралдарын белсенді пайдаланады – мәдени орталықтардан бастап академиялық алмасу бағдарламаларына, білім беру гранттарына және медиаплатформаларға дейін. Бұл бастамалар Қытайға жағымды имидж қалыптастыруға және ұзақ мерзімді ықпал үшін әлеуметтік-мәдени база құруға мүмкіндік береді. Қазақстан гуманитарлық ынтымақтастыққа прагматикалық тұрғыдан қарап, сапалы білімге, ғылыми алмасуға және заманауи технологияларға қол жеткізуді басты орынға қояды.
Осыдан келіп, C+C5 форматы тек экономикалық дәліз емес, сонымен бірге дипломатиялық бәсеке мен стратегиялық өзін-өзі жүзеге асыру алаңы болып табылады. Бұл Қытай мен өңірдің бес мемлекеті арасында тұрақты, прагматикалық және стратегиялық өзара іс-қимыл моделін құруға бағытталған жаңа буын дипломатиялық платформасы. Бұл механизмнің конструктивті рөлі – экономикалық, саяси-қауіпсіздік және гуманитарлық салаларда түйісу нүктелерін қалыптастыру қабілетінде, сонымен қатар тараптарға икемділік пен көпжақты маневр жасау кеңістігін қалдыруында. Қытай мен Қазақстан – бұл форматтың негізгі қатысушылары, олар оған әртүрлі, бірақ бірін-бірі толықтыратын стратегиялық үміттер мен мүдделер енгізіп отыр.
Қытай үшін бұл формат аймақтағы экономикалық қуат пен саяси ықпалын іске асыру арнасы ретінде маңызды. Геосаяси шиеленістер мен дәстүрлі сыртқы бағыттардағы шектеулер жағдайында Орталық Азия Қытай үшін стратегиялық құрлық дәлізіне айналуда. Сауда және инфрақұрылым байланыстарын дамыту, логистикалық бағыттарды интеграциялау және өндірісті локализациялау – мұның бәрі Қытайдың жаңа геоэкономикалық стратегиясының негізін қалайды.
«Қытай – Орталық Азия» форматының келешегі
«Қытай – Орталық Азия» форматы біртіндеп консультациялық механизмнен өңірлік үдерістерге ықпал ете алатын орнықты өңірлік платформаға айналуда. Оның одан әрі дамуы қатысушылардың қазіргі мүдделерімен қатар, Орталық Азияның жаңа жүйелі мәнге ие болып отырған жаһандық трансформациялар ауқымымен де айқындалады.
Қытай тарапы форматты институционализациялауға бет бұрғаны байқалады. Аймақ елдерімен негізінен екіжақты өзара іс-қимылға негізделген қазіргі модель болашақта неғұрлым үйлестірілген әрі құрылымдалған тәсілге ауысуы мүмкін. Қытай C+C5 шеңберінде жұмыс органдарын, сараптамалық платформалар мен үйлестіру орталықтарын құруға мүдделі, бұл бастамалар мен стратегияларды неғұрлым тиімді ілгерілетуге мүмкіндік береді. Мұндай институционализацияны тұрақты саммиттер, салалық ынтымақтастық форумдары және бірлескен жобаларды қаржыландыруға арналған арнайы қорлар толықтыра алады. Мысалы, қазіргі уақытта формат аясында Хатшылық құрылымы бар.
Қазақстан үшін бұл келешек өңірлік күн тәртібін қалыптастырудағы рөлін арттыру мүмкіндігін береді. Әлемдік акторлар арасындағы геоэкономикалық бәсеке жағдайында Қазақстан Қытай ресурстарын экономиканы жаңғырту құралы ретінде пайдаланып қана қоймай, формат шеңберінде өзара іс-қимыл ережелері мен нормаларын әзірлеуде белсенді қатысушы болуға ұмтылады. Осы бағытта өндірісті көшіру, өңдеу салаларын, «жасыл энергетиканы», көлік логистикасын және цифрлық шешімдерді дамыту сияқты индустриялық кооперация келешегі зор бағыт ретінде айқындалуда. Сондай-ақ Қазақстандық өнімдердің Қытай нарығына және ол арқылы үшінші елдерге экспортын арттыру өзектілігін сақтап отыр.
Алайда, бұл форматтың келешегі көбіне қатысушы елдердің асимметрия, қоғамдық қабылдау және сыртқы ықпал орталықтары арасындағы бәсекелестік сияқты сын-қатерлерді еңсере алу қабілетіне байланысты болмақ. Бұл жағдайда Қазақстанның икемді дипломатиялық жол табу қабілеті аса маңызды болады – бұл C+C5 форматынан біржақты ықпал ету емес, көпжақты даму алаңын жасауға мүмкіндік береді.
Қорытындылай келе, «Қытай – Орталық Азия» форматы – аймақта қалыптасып келе жатқан өңірлік архитектураның маңызды элементі. Мұнда Қытай бастамашы және қозғаушы күш ретінде көрінеді, ал Орталық Азия мемлекеттері – ұлттық мүдделерді экономикалық және инфрақұрылымдық өсім мүмкіндіктерімен үйлестіруге ұмтылатын тең құқықты қатысушылар. Геостратегиялық орналасуы мен дамыған дипломатиялық байланыстарының арқасында Қазақстан бұл форматты көп деңгейлі даму құралына – логистикалық интеграциядан бастап гуманитарлық алмасуға дейінгі ауқымда – айналдыруға әлеуеті бар. Стратегиялық үйлесімділік пен икемді тәсіл сақталған жағдайда, «Қытай – Орталық Азия» форматы өңірдің тұрақтылығы мен дамуының ұзақ мерзімді факторына айнала алады.
Қытайды Зерттеу Орталығы
Фото: CGTN ұсынған
