2023 жылғы 18–19 мамырда Сиань қаласында өткен алғашқы «Қытай – Орталық Азия» саммиті Еуразия кеңістігіндегі екі ірі өңірдің өзара байланысын жаңа деңгейге көтеріп, өңіраралық ынтымақтастық механизмдерінің қалыптасуына жол ашты. Бұл саммит «1+С5» форматындағы саяси, экономикалық және мәдени-гуманитарлық серіктестіктің жаңа серпінін қалыптастырып, XXI ғасырдағы оның одан әрі ілгерілеуіне тың бағыттар айқындады.
Қытай мен Орталық Азияның бес мемлекеті жан-жақты стратегиялық әріптестік қатынастар орнатып, ортақ тағдыр қауымдастығын құруды ілгерілету жөнінде маңызды уағдаластыққа қол жеткізді. Аймақ елдері «Бір белдеу, бір жол» бірлескен бастамасына қосылып, оны өздерінің ұлттық даму стратегияларымен үйлестіруді белсенді жүргізуде. Бұл бағытта Қазақстан Республикасының «Нұрлы Жол» жаңа экономикалық саясаты, Қырғыз Республикасының 2026 жылға дейінгі ұлттық даму бағдарламасы, Тәжікстан Республикасының 2030 жылға дейінгі ұлттық даму стратегиясы, Түрікменстанның «Ұлы Жібек жолын» жаңғырту тұжырымдамасы мен Өзбекстанның 2022–2026 жылдарға арналған «Жаңа Өзбекстан» даму стратегиясы ерекше маңызға ие. Осылайша, Қытай мен Орталық Азия мемлекеттерін байланыстыратын 3300 шақырым ортақ шекара тату көршілік, достық пен ынтымақтастықтың көпіріне айналып, елдер арасындағы байланыстар жаңа үлгідегі халықаралық қатынастардың жарқын мысалына айналды.
Қытай мен Орталық Азия елдері арасындағы ынтымақтастықтың жылдам дамып, жоғары деңгейге көтерілуінің басты себебі – өзара әрекеттестіктің тиімді форматы табылғандығында. Қытай Халық Республикасының Төрағасы Си Цзиньпин бұл өзара қарым-қатынастың негізін төрт қағидатпен сипаттады: өзара құрмет, тату көршілік пен достық, өзара қолдау және ортақ пайда. Қытай мен Орталық Азия арасындағы саяси сенімнің жоғары деңгейі – бұл қатынастардың маңызды ерекшелігі. Бұл ретте мемлекет басшыларының дипломатиясы шешуші рөл атқарды.
Қазақстанмен арадағы стратегиялық әріптестік «мәңгілік жан-жақты стратегиялық серіктестік» деп сипатталады. Мұның негізінде екі ел арасындағы географиялық жақындық, Шыңжаң-Ұйғыр автономиялық ауданымен тығыз байланыстар және энергетика саласындағы ауқымды ынтымақтастық әлеуеті жатыр. Өзбекстанмен шекара болмағанымен, Қытай бұл елмен «жан-жақты әрі барлық жағдайға төтеп бере алатын стратегиялық серіктестік» орнатты. Қырғызстан, Тәжікстан және Түрікменстанмен арадағы қатынастар «жан-жақты стратегиялық серіктестік» деңгейінде дамып келеді. Мұндай жіктеу Қытайдың Орталық Азия елдерімен өзара қарым-қатынастағы басымдықтары мен маңыздылық деңгейін айқындайды.
Өңіраралық ынтымақтастық механизмдерінің дамуына негіз қалаған оқиғалардың бірі – 2022 жылғы қаңтарда Қытай мен Орталық Азия елдері арасындағы дипломатиялық қатынастардың 30 жылдығына арналған онлайн саммит болды. Бұл саммит аясында ҚХР Төрағасы Си Цзиньпин Орталық Азияның бес елінің көшбасшыларымен бейнебайланыс арқылы кездесу өткізіп, өз сөзінде: «Халықаралық жағдайдың өзгеруіне немесе Қытайдың даму деңгейіне қарамастан, Қытай Орталық Азия елдері үшін әрдайым сенімді көрші, серіктес, дос және бауыр болып қала береді», – деп атап өтті.
2022 жылғы қаңтардағы онлайн-саммит Қытай мен Орталық Азия көшбасшылары арасындағы тығыз өзара іс-қимылға бастау болды. Бұл қарым-қатынас бір кездесумен шектелмей, жаңа қарқынмен жалғасын тапты. 2022 жылғы ақпан айының басында Орталық Азия елдерінің басшылары Қытай астанасы Бейжіңге қысқы Олимпиада ойындарының ашылу салтанатына қатысу үшін арнайы сапармен келді. Ал маусым айында «Қытай – Орталық Азия» кездесулерінің тұрақты механизмі құрылып, алғашқы кездесу орны ретінде Ұлы Жібек жолының ежелгі орталығы – Қытайдың Сиань қаласы таңдалды. Қыркүйек айында ҚХР Төрағасы Қазақстан мен Өзбекстанға мемлекеттік сапармен келіп, Самарқанд қаласында өткен Шанхай ынтымақтастық ұйымының саммитіне қатысты. Бұл – пандемия басталғаннан кейінгі Қытай көшбасшысының алғашқы шетелдік сапары болды. Осы барлық қадамдар Қытай – Орталық Азия тағдырлас қауымдастығын құрудың берік іргетасын қалап, жаңа бағытын айқындады.
Сонымен қатар, Қытай мен Орталық Азия елдері БҰҰ, Шанхай ынтымақтастық ұйымы (ШЫҰ), Азиядағы өзара іс-қимыл және сенім шаралары жөніндегі кеңес (АӨСШК), және енді «Қытай – Орталық Азия» саммиті аясындағы көпжақты құрылымдарда тұрақты диалог пен ынтымақтастық жүргізіп келеді. Бұл саммиттің келесі отырысы 2025 жылғы маусымда Астана қаласында өтеді деп жоспарланған. Мұндай көпжақты өзара іс-қимыл тетіктері Қытай мен Орталық Азия арасындағы ынтымақтастықты дамытуға кепіл бола алады.
Қытай мен Орталық Азия елдері арасындағы өңіраралық ынтымақтастықтың дамуына геосаяси фактор да қолайлы жағдай жасап отыр. Орталық Азия субөңірі Еуразия құрлығының жүрегінде орналасқан, солтүстігінде Ресеймен, шығысында Қытаймен, оңтүстігінде Ауғанстан және Иранмен шектеседі. Қытай мен Орталық Азияны байланыстыратын негізгі географиялық өткел – ҚХР Шыңжаң-Ұйғыр автономиялық ауданы. Бұл өңір – тек Қытайдың Орталық Азияға «қақпасы» ғана емес, сонымен қатар көне өркениеттер мен мәдениеттер арасындағы диалог пен өзара алмасудың тарихи көпірі. Үш мыңжылдық тарихты қамтитын бұл өзара ықпалдастық дәуірлер мен дәстүрлер тоғысында бүгінде стратегиялық серіктестікке ұласуда.
2022 жылғы ақпанда басталған Ресей мен Украина арасындағы қарулы қақтығыс, сондай-ақ Таяу Шығыстағы және Орталық Азиядағы (Қырғызстан мен Тәжікстан арасындағы шекаралық шиеленістер, Ауғанстандағы тұрақсыздық) өсіп келе жатқан жаһандық және өңірлік сын-қатерлер де Қытай мен Орталық Азия елдері арасындағы ынтымақтастықты тереңдетуге түрткі болды. Бұл аясында өңірлік ынтымақтастықтың басты аксиомасы – бейбітшілік пен ұзақмерзімді тұрақтылыққа қол жеткізу, сондай-ақ қауіпсіздік саласындағы өзара іс-қимылды күшейту болып табылады.
Қытай мен Орталық Азия мемлекеттері бұл мақсатта бірлескен қадамдар жасап келеді. Атап айтқанда, «үш зұлым күшке» – терроризмге, сепаратизм мен экстремизмге қарсы күрес, трансұлттық ұйымдасқан қылмыс, киберқылмыс және есірткінің заңсыз айналымына тосқауыл қою бағытында жүйелі жұмыс жүргізілуде. ШЫҰ аясында тараптар терроризмге қарсы күрес бойынша бірнеше маңызды құжаттарға қол қойып, бірқатар бірлескен жаттығулар өткізді. Елдер шекаралық бақылау саласында өзара іс-қимылды тереңдетіп, сыртқы араласу мен «түрлі-түсті революцияларға» итермелеуге үзілді-кесілді қарсы тұруда. Осы жылдар ішінде тараптар бірлесіп өңірлік қауіпсіздікті қамтамасыз етудің тиімді тетіктерін қалыптастырды. Соның ішінде, штаб-пәтері Ташкентте орналасқан Шанхай ынтымақтастық ұйымының Өңірлік лаңкестікке қарсы құрылымы (ӨЛҚҚ) маңызды рөл атқаруда.
ӨҢІРАРАЛЫҚ ЫНТЫМАҚТАСТЫҚТЫҢ ТЕРЕҢДЕУІНІҢ ТАҒЫ БІР ҮЛГІСІ – COVID-19 КОРОНАВИРУС ІНДЕТІ КЕЗІНДЕГІ ҚЫТАЙ МЕН ОРТАЛЫҚ АЗИЯ ЕЛДЕРІНІҢ ЫНТЫМАҚТАСТЫҒЫ БОЛДЫ. Пандемиямен күресте Қытай Орталық Азия мемлекеттерімен бірлесе әрекет етіп, вакцинация саласында елеулі қолдау көрсетті. Тек 2022 жылдың өзінде, індеттің ең күрделі кезеңінде Қытай аймақ елдеріне 50 миллион доза вакцина жеткізді. Сонымен қатар, Қытай вакцина өндірісінің технологиясын бөлісіп, зияткерлік меншік құқығынан бас тартты. Бұл шешім Өзбекстанда вакцинаны кең көлемде өндіруге мүмкіндік берді. Алдағы уақытта тараптар биологиялық қауіпсіздікті басқару және халықаралық стандарттарды жетілдіру бағытында тереңдетілген ынтымақтастықты жүзеге асыруды көздеп отыр.
Өңірдегі тұрақтылықты сақтаудың маңызды факторларының бірі – Ауғанстан мәселесін шешу. Қытай мен Орталық Азия елдері Ауғанстанда бейбітшілік пен тұрақтылықты қалпына келтіруге, оның экономикалық дамуына қолдау көрсетуге ниетті. Бұл елдің өңірлік экономикалық жүйеге сәтті интеграциялануы Қытай мен Орталық Азия үшін стратегиялық маңызға ие.
Өңіраралық ынтымақтастық тетіктерін дамытудың басты қозғаушы күші – «Бір белдеу, бір жол» сауда-инфрақұрылымдық бастамасы. Бұл бастама Қытай мен Орталық Азия елдерінің инфрақұрылымдық стратегияларын тоғыстыра отырып, бүкіл аймақтың экономикалық дамуына және өңірлік интеграцияның нығаюына қуатты серпін бере алады.
Өзара байланысты нығайту – Қытай мен Орталық Азия арасындағы ынтымақтастықтың басым бағыты. Қытай мен өңір елдері автожолдар мен теміржолдардан, әуе қатынасынан, газ және мұнай құбырларынан, шекаралық өткізу пункттерінен тұратын кең ауқымды инфрақұрылымдық желі қалыптастырды. Бұл адамдардың қозғалысын жеңілдетіп, логистикалық ағындарды реттеуге, Азия мен Еуропаны байланыстыратын жеткізу тізбектерін қолдауға берік база құрды.
Қытай – Қырғызстан – Өзбекстан және Қытай – Тәжікстан – Өзбекстан дәліздері іске қосылды, сондай-ақ «Батыс Қытай – Батыс Еуропа» халықаралық автожолының Қытай – Қазақстан бөлімі пайдалануға берілді. Қытай – Қырғызстан – Өзбекстан теміржолы мен Қытайдың Қазақстан және Түрікменстанмен шекаралас теміржол желілерінің құрылысы қарқын алуда. «Қытай – Еуропа» бағытындағы теміржол маршруттары (оның ішінде Орталық Азия арқылы өтетіндері) Қытайдың 125 қаласын 25 еуропалық елдегі және Азиядағы 11 елдегі 100-ден астам қалаға жалғап отыр. Жалпы алғанда, бұл бағытта 2024 жылдың қарашасына дейін 100 мыңнан астам пойыз қатынаған. Тасымалданатын жүктердің номенклатурасы 53 тауарлық санаттағы 50 мыңнан астам атауды қамтиды – оның ішінде автомобильдер, құрал-жабдықтар, электроника, індеттердің алдын алуға арналған материалдар бар. Бұл тауарлардың жалпы құны 420 миллиард АҚШ долларынан асты.
Соңғы отыз жыл ішінде Қытайдың энергетика саласындағы компаниялары Орталық Азия елдерімен кең ауқымды және терең әріптестік орнатты. Қытай Қазақстанмен мұнай, Түрікменстанмен табиғи газ, Өзбекстанмен мұнай-газ инфрақұрылымы салаларында тығыз байланыс орнатты. 14 жылдан астам уақыт ішінде «Қытай – Орталық Азия» газ құбыры арқылы Қытайға 500 миллиард текше метрден астам табиғи газ жеткізілді. Қазіргі таңда бұл құбырдың Тәжікстан арқылы өтетін «D» тармағының құрылысы жедел қарқынмен жалғасуда. Қытай Тәжікстан және Қырғызстанмен жаңартылатын энергия көздері саласында бірлескен жобаларды іске асыруда.
Жалпы алғанда, Қытай Орталық Азия елдеріне жылу электр станцияларын, жел және су электр станцияларын салуда көмектесіп келеді. Сонымен қатар, күн электр станцияларын бірлесіп салу мүмкіндіктері зерттеліп жатыр. Энергетика саласының бүкіл өндірістік тізбегі бойынша серіктестік кеңеюде, төмен көміртекті энергетикаға көшу процесі ілгерілеп келеді. Атом энергетикасы саласындағы жобаларға Қытайдың белсенді қатысып отырғанын ерекше атап өткен жөн. Қытай ұлттық ядролық корпорациясы (CNNC) мен Қытайдың жалпы ядролық энергетикалық корпорациясы (CGN) Орталық Азиядағы уран кен орындарын бірлесіп игеруге қатысуда.
Соңғы жылдардағы Қытай – Орталық Азия өңіраралық ынтымақтастығының дамуы: жаңа кезеңге бастар жол
Сонымен қатар, «Қытай – Орталық Азия» өңіраралық ынтымақтастық тетіктерін дамыта отырып, алты мемлекет сауда, инвестиция, қаржы, кедендік бақылау, инспекция және карантин, сондай-ақ сауда рәсімдерін жеңілдету бағыттарында өзара іс-қимылды жүйелі түрде нығайтып келеді. 2021 жылдан бастап Қытай Орталық Азияның ең ірі сауда серіктесіне айналды. Егер 2022 жылы Қытай мен бес Орталық Азия елі арасындағы тауар айналымы шамамен 40%-ға өсіп, 70,2 млрд АҚШ долларына жетсе, 2024 жылы бұл көрсеткіш 94,82 млрд долларға дейін артып, 2023 жылғы 89,4 млрд доллармен салыстырғанда 5,4 млрд долларға өсті. Бұл — екіжақты сауда тарихындағы рекордтық көрсеткіш. Сонымен қатар, Қытайдың Орталық Азия елдеріне салған жалпы инвестиция көлемі 50 млрд АҚШ долларынан асты.
Тараптар ауыл шаруашылығы, баламалы энергия көздері, электрондық сауда, «жасыл» және цифрлық экономика, жасанды интеллект, үлкен деректер мен бұлттық есептеулер сияқты жаңа саладағы ынтымақтастықты да дамытып жатыр. Бұл бағыттар ортақ дамудың жаңа қозғаушы күштеріне айналуда.
«Бір белдеу, бір жол» бастамасының толыққанды жүзеге асуы үшін Транскаспий халықаралық көлік бағытының (ТМТМ немесе Middle Corridor) толық қуатында іске қосылуына ерекше назар аудару қажет. Бұл бағыт Қытайдан басталып, Қазақстан арқылы өтіп, Каспий теңізінің акваториясы, Әзербайжан, Грузия, Түркия арқылы Еуропаға жалғасады. Сонымен қатар, «Қытай – Қырғызстан – Өзбекстан» теміржолының салынуы Қытай мен Орталық Азия елдерінен Таяу Шығыс елдеріне жүк тасымалын жеделдетіп, теңізге шығатын жолы жоқ мемлекеттерге саудадағы «тар өткелдерді» жоюға және транзиттік табыс алуға мүмкіндік береді.
Кейбір пікірлер бұл теміржол жобасын экономикалық жағынан күмән тудырады десе де, ол болашақта, Қазақстан мен Қытай шекарасындағы «Хоргос» халықаралық шекаралық ынтымақтастық орталығы секілді, Қырғызстан, Өзбекстан және Тәжікстан үшін жаңа мүмкіндіктер терезесіне айналуы ықтимал. Бұл әсіресе Шыңжаңның оңтүстік аймақтары мен Орталық Азия арасындағы тығыз байланыстарды ескерсек, Жібек жолының тарихи құрлық дәлізін жаңғыртуға алып келеді.
Қытай тарапы Орталық Азия елдеріне стратегиялық серіктес ретінде қарай отырып, өз міндеттемелерін орындауға және «достық, шынайылық, өзара тиімділік және инклюзивтілік» қағидаттарына берік болатынын айқын білдіруде. Пекин барлық стратегиялық маңызы бар жобаларды қолдауға әзір екендігін танытып отыр. Бұл ретте Қытай мен Орталық Азия елдерінің ынтымақтастығының бір бағыты — Ресейдің транзиттік желілеріне тәуелділікті азайту.
«Қытай – Қырғызстан – Өзбекстан» теміржолына қатысты бастапқыда Қазақстан бұл жобаны Транскаспий бағытына бәсекелес деп қабылдағанымен, қазіргі таңда Астана өңірлік көршілерінің ұлттық мүдделеріне түсіністікпен қарап, бүкіл Орталық Азиядағы өңіршілдік саясатының жаңа серпініне жол ашып отыр. Бұл жағдай Қытай мен Орталық Азия елдерінің екіжақты және көпжақты деңгейлерде өз әрекеттерін тиімді үйлестіре алатындығын және өзара сыйластық пен тиімді ынтымақтастыққа негізделген өңірлік модель қалыптастырып жатқанын көрсетеді.
Егер бұл тәсіл сақталып, болашақта да жалғасын тапса, онда Қытай мен Орталық Азия арасындағы қатынастардың алғашқы «алтын отызжылдығындағы» жетістіктерге сүйене отырып, геосаяси жаңа ахуал жағдайында «екінші алтын отызжылдықтың» басталуы аясында өңіраралық ынтымақтастық тетіктері одан да жоғары, үйлесімді деңгейге көтеріледі. Себебі «Қытай – Орталық Азия» форматындағы дамудағы басты құндылық – бұл хэ (和) – үйлесім, оны өзгертуге негіз жоқ.
Осылайша, Қытай мен Орталық Азия елдері соңғы 30 жылдан астам уақытта дәстүрлі және дәстүрлі емес қауіпсіздік салаларында жан-жақты, терең және нәтижелі ынтымақтастық орнатты. Болашақта халықаралық ахуалдың күрделенуіне және алуан түрлі сын-қатерлерге қарамастан, тараптар қауіпсіздік саласындағы үйлесімді іс-қимылды жалғастырып, стратегиялық серіктестікті нығайта отырып, «Қытай – Орталық Азия» тағдырлас қауымдастығын бірлесе құруды жалғастырады. Бұл өз кезегінде өңіраралық ынтымақтастық тетіктерінің тұрақты дамуына мызғымас негіз қалайды.
Сиань саммитінің сәті, 2023 ж. Фото: ҚХР Сыртқы істер министрлігі
Еркін БАЙДАРОВ. Арнайы Қытайды зерттеу орталығы үшін.
