(жалғасы, мақаланың басы «І БӨЛІМ» сілтемесі бойынша)
Айта кету керек, ХХ-ХХІ ғасырлар тоғысындағы ресми Бейжіңнің Синьцзянға қатысты саясаты оның әлеуметтік, экономикалық, саяси талаптарына және ерекшеліктеріне сай келетін қолайлы аймақтық стратегияны белсенді түрде іздестірумен байланысты болды. Осылайша, ХХ ғасырдың соңында Синьцзянның интеграциясы басталып, оны Қытайдың біртұтас экономикалық және саяси жүйесіне енгізу процесі жүзеге асырылды. Ал бүгінгі күні, ХХІ ғасырдың үшінші онжылдығының басында, Синьцзянның ішкі даму процесінен Қытайдың көрші елдермен сауда-экономикалық байланыстарын қолдауға бағытталған саясатының біртіндеп қайта құрылуы байқалуда. Бұл кезең Қытай экономикасының адамға бағдарлануымен, елдің халықаралық аренадағы қатысуы мен ықпалының артуымен, сондай-ақ ұзақ уақыт бойы Қытай үшін ең проблемалық аймақтардың бірі болып келген провинцияның ішкі реформаларымен сипатталады. Жаңа аймақтық саясат Синьцзянның даму бағытын айқындап, оның ерекшелігін анықтады, мұнда ХХ ғасырдың соңы мен ХХІ ғасырдың басындағы әрбір қытайлық көшбасшы аймақтық саясатқа өз көзқарасын енгізіп, оны толықтырып, түрлендірді, нәтижесінде ШҰАР-ды қазіргі жағдайына жеткізді.
Бейжіңнің ойынша, мәдени-өркениеттік параметрлер бойынша Синьцзянға жақын Орталық Азия елдері оны экономикалық, көліктік-логистикалық, сауда, мәдени, ғылыми-білім беру орталығы ретінде орнықтыруы тиіс, осылайша Азия мен Еуропаны Тынық мұхиттан Атлант мұхитына дейін және Парсы шығанағы елдері арқылы Африка құрлығына шығу үшін жаңа маршруттар ашуға ықпал етуі керек. Сондықтан Орталық Азияны Азия мен Еуропа арасындағы транзиттік дәліз болып табылатын әлемнің географиялық орталығы деген сарапшылардың пікірлері 2023 жылдың 18-19 мамырында өткен «Қытай – Орталық Азия» диалогы саммитінің нәтижелерімен расталады, мұнда Қытай өзара саяси сенімділікті және көпжақты тетіктер аясында жан-жақты стратегиялық ынтымақтастықты тереңдетуге және нығайтуға мүдделі.
Синьцзян туралы айтқанда, аймақтың әлеуметтік-экономикалық өсу көрсеткіштерін және ішкі саяси тұрақтылығын да атап өткен жөн. Қытай Коммунистік партиясы Орталық Комитетінің кедейлікпен күрес саясатының арқасында бұл мәселе аймақта іс жүзінде шешілді, соның нәтижесінде халықтың әл-ауқаты артып, әлеуметтік-экономикалық инфрақұрылым құрылуда, нәтижесінде туризм индустриясы дамып, жаңа жұмыс орындары ашылып, сайып келгенде, халықтың материалдық әл-ауқатының артуына ықпал етуде. Мысалы, жыл сайын өңірлік жалпы өнімнің /ӨЖӨ/, инвестициялардың, тұтынудың, импорттың, экспорттың, бюджет кірістерінің және халықтың табыс деңгейінің айтарлықтай өсуі байқалуда, бұл Синьцзянды осы экономикалық көрсеткіштер өсімінің қарқыны бойынша Қытайдағы алғашқы бес аймақтың қатарына қосты. 2014 жылы оның өңірлік жалпы өнімі шамамен 140 млрд АҚШ долларын құраса, 2023 жылдың қорытындысы бойынша ол 270 млрд АҚШ долларына (1,9 трлн юаньнан астам) дейін өсті, яғни екі есеге жуық артты. Салыстыратын болсақ: Орталық Азияның бес елінің жалпы ішкі өнімі (ЖІӨ) 2023 жылы 456 млрд АҚШ долларын құрады (оның ішінде Қазақстанның ЖІӨ – 260 млрд АҚШ доллары). 2024 жылдың алғашқы жартысында ШҰАР-дың ӨЖӨ жылдық есеп бойынша 5,4%-ға артып, 921,14 млрд юаньға /шамамен 130 млрд АҚШ долл./ жетті. 2024 жылдың соңына қарай Синьцзянның өңірлік жалпы өнімі 2 трлн юаньнан асады деп күтілуде. Бұл ретте, ШҰАР әлі күнге дейін гүлденген теңіз жағалауындағы провинциялармен салыстырғанда Қытайдың артта қалған аймақтарының бірі болып саналады.
Бұрын қауіпті аймақ болып саналатын Синьцзян қатты өзгерді, біртіндеп заманауи урбанизацияланған және жоғары технологиялық кеңістіктің сипатын алуда. Соңғы екі жылда Синьцзянның жалпы импорт және экспорт көлемі тиісінше 57% және 45,9%-ға өсті. 15 жыл ішінде (2007-2022) Синьцзянның импорт және экспорт көлемі 100 млрд юаньнан /шамамен 14 млрд АҚШ долл./ 200 млрд юаньға дейін өсті. 2023 жылы Синьцзянның жалпы тауар айналымы 357,3 млрд юаньға жетті, ал 2024 жылы бұл көрсеткіш 400 млрд юаньнан асады деп күтілуде. Сонымен қатар, Синьцзян жоғары деңгейде ішкі және сыртқы ашықтықты кеңейтуді жалғастыруда, бұл көптеген шетелдік елдермен және халықаралық ұйымдармен ынтымақтастық туралы қол қойылған келісімдермен, сондай-ақ әлемнің 180 елі мен аймағымен сауда-экономикалық қатынастар орнатумен расталады, бұл шын мәнінде Синьцзянды тұйықталған ішкі аймақтан экономикалық және сауда байланыстарының тұрақты жүйесі бар Жаңа Жібек жолының орталық аймағының форпостына айналдырып отыр.
Соңғы онжылдықта Синьцзяндағы автономиялық аймақтың бюджет шығындарының 70%-дан астамы халықтың өмір сүру деңгейін көтеруге бағытталған: Синьцзянның ауылдық аймақтарында үш жылдық мектепке дейінгі білім беру және тоғыз жылдық міндетті білім беру енді тегін болып табылады, ал ШҰАР-дың оңтүстігіндегі төрт округте балабақшадан бастап толық орта мектепке дейінгі 15 жылдық білім тегін қолжетімді.
Синьцзян үкіметі жұмыспен қамтуды арттыруға бағытталған бірқатар шаралар қабылдады. 2023 жылы Синьцзянның қалалары мен кенттерінде 482 200 жаңа жұмыс орны ашылды. Денсаулық сақтау саласына да көбірек көңіл бөлінуде. Мәселен, жоғары сапалы медициналық ресурстар төменгі деңгейдегі құрылымдарға ауыстырылып, қалалық және ауылдық аймақтарды қамтитын медициналық қызмет көрсету жүйесі негізінен құрылды, бұл орташа өмір сүру ұзақтығының 74,7 жылға дейін өсуіне мүмкіндік берді. Бүгінгі таңда Синьцзянда ауылдық аймақтарда 2,7 миллион сейсмотұрақты тұрғын үй салынған, оларға 11 миллионнан астам шаруалар мен малшылар қоныстанды, бұл өте маңызды, себебі 2023-2024 жылдары Синьцзянның солтүстік-батыс аймақтарында күшті жер сілкіністері болды. Бұған қоса, осы кезеңде Синьцзян ҚКП-ның этносаясатын жан-жақты жүзеге асырып, барлық этникалық топтардың өкілдері арасында кең ауқымды алмасу мен интеграцияны ынталандырды.
Көріп отырғанымыздай, он жыл ішінде (2014-2024) ҚКП Орталық Комитеті үлкен саяси мақсатқа қол жеткізді – ондаған жылдар бойы алғаш рет Синьцзян тұрақты әрі гүлденген аймаққа айналды, ол «Қытай ұлтының ұлы жаңғыруы туралы қытайлық арманды» жүзеге асыруға елеулі үлес қосуда және қазіргі өркениеттің негізгі игіліктеріне қолжетімді лайықты өмір сүру құқығын қамтамасыз етеді.
Алайда, бүгінгі таңда батыс БАҚ-тарындағы Синьцзян туралы ақпараттың басым бөлігі айтарлықтай бұрмаланған. Бұл жерде ШҰАР-дағы жағдайдың көп жылдық шиеленісуі жаһандық бәсекелестердің «Бір белдеу, бір жол» бастамасының дамуын тоқтатып, Орталық Азия елдері арқылы өтетін көлік дәліздерін бейтараптандыруға деген әрекеттерімен байланысты екенін атап өткен жөн, бұл Бейжіңге жаңа экономикалық мүмкіндіктер ашады. Бұл туралы, сонымен қатар, бірқатар Орталық Азия елдерінде бұқаралық ақпарат құралдары мен ҮЕҰ арқылы жасанды түрде өршіп отырған ксенофобия толқындары да дәлелдейді, бұл «Орталық Азия + Синьцзян» байланысының стратегиялық маңыздылығын растайды.
Ресми Бейжің Синьцзянға бүгінгі таңда Орталық Азия елдерімен саяси, экономикалық және мәдени-гуманитарлық ынтымақтастықтағы медиатор рөліне үлкен үміт артып отырғанының дәлелі 2023 жылдың наурыз және қараша айларында ҚКП Орталық Комитеті Саяси Бюросының мүшесі, Қытай Халық Республикасы ШҰАР КПК партия комитетінің хатшысы Ма Синжуйдың Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан және Тәжікстан сынды төрт Орталық Азия республикасына жасаған ресми сапарлары болып табылады. Бұл сапарлар Қытай мен Орталық Азия елдері арасындағы стратегиялық әріптестікті жандандыруға бағытталған қисынды қадам болды, онда ынтымақтастық Синьцзян арқылы жүзеге асады. Ма Синжуй Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевпен кездесу барысында: «Біз, Қытайдың батысқа қарай байланыстарына жауапты аймақпыз», – деді.
Болашақта Синьцзян ірі көлік және энергетикалық торапқа, экономикалық жағынан дамыған сыртқа бағытталған аймаққа айналып, Қытайдың Орталық Азия мемлекеттерімен ынтымақтастығының одан әрі нығаюына әкеледі. Біріншіден, бұл ШҰАР-да Орталық Азияның көршілес елдерімен ынтымақтастыққа негізделген өндірістік және логистикалық орталықтар мен басқа да құрылымдарды құруға мүмкіндік береді, бұл автономиялық аймақтың экономикалық дамуына серпін беріп, халықтың жұмыспен қамтылуы мен әл-ауқатының өсуіне ықпал етеді. Екіншіден, даму мен қауіпсіздік мәселелерінің байланысы «Бір белдеу, бір жол» аясында ШҰАР мен Орталық Азия елдері арасындағы өзара байланыстылықтың (connectivity) артуы мен жалпы экономикалық өрлеу арқылы шекараның арғы жағында жүзеге асырылатын болады. Бұл тек өзара экономикалық өрлеу ғана емес, экстремизм мен терроризмнің кез келген көріністеріне қарсы тиімді шара болады, олардың қаупі әлі де сақталып отыр.
Осылайша, Синьцзянның динамикалық дамуына бағытталған ҚКП-ның күш-жігері алдағы онжылдықта Орталық Азия елдері үшін маңызды рөл атқаратын болады – ең алдымен аймақты жаһандық экономикалық жүйеге енгізу. Синьцзян мен Орталық Азия халықтарының тарихи-мәдени және этно-мәдени жақындығы біріктіруші факторға айналуы тиіс, өйткені бейбітшілікті, прогресті, ынтымақтастық пен өзара тиімді қарым-қатынастарды қолдаудың маңыздылығы – Қытайдың жаңғыру процесінде үйренген басты сабағы және аймақ елдері де бұл тұрғыда үлгі алып, тек іскерлік байланыстар мен экономикалық ынтымақтастық көпірі ғана емес, сонымен бірге болашаққа бағытталған ортақ тағдыр қауымдастығын құруы қажет. Алдағы Синьцзян-Ұйғыр автономиялық ауданының 70 жылдық мерейтойы және оның Қытайдың саяси, әлеуметтік-экономикалық және мәдени дамудағы жетістіктері – ҚКП мен оның көшбасшысы Си Цзиньпиннің осы аймаққа жасаған мақсатты және мақсатты жұмысының нәтижесі, ол өткен жылдың күзінде аймаққа сапар жасады, сонымен қатар Синьцзянды керемет орынға айналдырған ұлттық саясаттың жеңісінің көрінісі болып табылады…
Еркін Байдаров, арнайы Қытайды зерттеу орталығы үшін
