06.11.2022
Шыңжаң (Шыңжаң-Ұйғыр автономиялық ауданы, ШҰАА), Қытайдың ең ірі провинциясы, ауданы шамамен 1,66 миллион шаршы метр. км, яғни. елдің алтыдан бір бөлігі соңғы бірнеше жылда қазіргі Қытайдың ең танымал аймақтарының біріне айналды. Ал ең кедей ШҰАА провинциясы барған сайын гүлденген аймаққа, ҚХР-дың батыс бөлігінің дамуының қозғалтқышына айналып бара жатқандықтан емес. Өңірде көрші елдермен экономикалық байланыстарды айтарлықтай кеңейтуге бағытталған экономикалық құрылыстың берік ауқымы жүргізілуде. 2021 жылы Шыңжаңның жалпы ішкі өнімі 251,2 миллиард долларды құрады, бұл Шыңжаң географиялық және мәдени тұрғыдан ғана емес, сонымен бірге экономикалық және инфрақұрылымдық жағынан да тығыз байланысқан көршілес Орталық Азияның бүкіл ішкі жалпы өнімінен көп.
Бірақ ШҰАА-дың бұл қырлары ешкімді қызықтырмайды. Бұл аймақ Шыңжаңның дамуына назар аударудан басқа мақсаттарды көздейтін батыстық БАҚ пен халықаралық адам құқықтарын қорғау құрылымдарының арқасында танымал болды. Батыс елдері бірнеше жылдан бері Қытаймен диалогта адам құқығы мәселелерін геосаяси бәсекелестік құралы ретінде белсенді түрде пайдаланып келеді.
Бұл жарияланым Қытайдың саясатын сылтау емес, Бейжіңнің өзі өз ұстанымын қорғай алады және оны барлық мүмкіндіктермен жасайды. Қазақстан ҚХР-ның ішкі істеріне араласпайды. Бұл мәселені зерттеуге қызығушылық басқа жазықтықта – Қазақстанның ұлттық мүдделері деңгейінде. Себебі, «ШҰАА мұсылмандарының құқықтарын бұзу» арқылы Қытайға қысым көрсету мақсатында Батыс елдері Қазақстанды және бүкіл Орталық Азия аймағын осы келеңсіздіктер мен бақталастыққа тартуда. Орталық Азия елдерінің аймақтағы жағдайға өзіндік көзқарасы және көршілерімен қарым-қатынаста өз мүдделері бар. Осылайша, басылымның мақсаты – Қазақстан мен Орталық Азияның жаһандық геосаяси төбелестерге араласуының алдын алуға көмектесу.
Және мұндай әрекеттер мезгіл-мезгіл туындайды және қазір БҰҰ деңгейінде.
Сонымен, ағымдағы жылдың 31 тамызында. БҰҰ Адам құқықтары жөніндегі Жоғарғы Комиссарының кеңсесі-дағы (БҰҰ АҚЖЖКК) жағдай туралы баяндама жариялады, оның негізгі тұжырымы мынадай: «Үкіметтің терроризм мен экстремизмге қарсы күрес стратегиясына байланысты ШҰАА-да адам құқықтарының өрескел бұзылуына жол берілді. Шыңжаңдағы стратегияны жүзеге асыру адам құқықтарының кең ауқымына өзара байланысты қатаң және негізсіз шектеулерге әкелді. Шектеулердің бұл үлгісі кемсітушілік құрамдас бөлікке ие, өйткені оның негізінде жатқан әрекеттер ұйғырларға және басқа да негізінен мұсылман қауымдарына тікелей немесе жанама әсер етеді».
БҰҰ АҚЖЖКК мамандары 1990-2022 жылдардағы ШҰАА тарихындағы бір эпизодты ғана есепке алғаны анық. Олар ҚХР-дың 2016-2022 жылдардағы мемлекеттік саясатына ғана қатысты қорытынды жасағанын байқауға болады (де-радикализация орталықтары құрылған кезде), бірақ Пекиннің мұндай реакциясына себеп болған себептер 1990-2015 жж. терроризм актілері). Және олар ескерілмейтіні анық.
Өзінің табиғаты бойынша бірдей қашықтықта және объективті болуға тиіс халықаралық құрылым неге біреудің геосаяси ойынының қатысушысына айналды деген сұрақ туындайды? Бұл мәселеге сыни тұрғыдан қарап, нақты дәлелдер келтірейік.
Бірінші. ҚХР-ның көтерілуі әлемдегі күштер арақатынасына, Азияның әлемдік саяси және экономикалық істердегі рөлін күшейтуге әсер етеді. Осының салдарынан бірқатар Батыс елдері барлық салдарларымен өз ұстанымдарын жоғалтып жатқаны анық. Осыған байланысты ШҰАА мен мұсылмандар төңірегінде әлемнің бірқатар мемлекеттеріндегідей жағдайды іштен тұрақсыздандыру үшін классикалық карта ойналуда. Әуелі экстремистік көңіл-күйдің қызуы, сепаратизмді қолдау, сосын лаңкестік әрекеттер болды. Мысалы, 1990 жылдан бастап 2016 жылдың соңына дейін Шыңжаңда сепаратистік топтар мыңдаған лаңкестік әрекеттер жасап, нәтижесінде жазықсыз адамдар мен жүздеген полицейлер қаза тауып, орасан зор материалдық шығынға ұшырады. Айтпақшы, бұл туралы қазақ шығыстанушылары егжей-тегжейлі жазған болатын (https://qmonitor.kz/politics/4393). Осы тұрғыда, өкінішке орай, БҰҰ АҚЖЖКК саяси бәсекелестік құралына айналды.
Екінші. ШҰАА-дағы мұсылман тақырыптары 2017-2018 жылдар тоғысында өзекті бола бастады және бұл кездейсоқ емес. Дәл осы кезеңде «Бір белдеу, бір жол» бастамасының іс жүзінде нығаюы мен тұрақты дамуы төмендейді. Ал Шыңжаң – Қытайдың Еуразияға шығатын табиғи қақпасы, оған қысым жасау Еуропаға сауда ағынын тоқтатуы мүмкін. Ал ол кезде ШҰАА-дағы этникалық қазақтар әдейі зардап шекті, өйткені Қазақстан қазіргі Жібек жолындағы негізгі мемлекетке айналды. Бұл жерде логика өте қарапайым және тиімді – Қытай Қазақстанмен жанжалдаса, автоматты түрде белдеу мен жол салынбайды. Сол кезеңде ақпараттарды толтыру (бұрмаланған ақпараттар бар басылымдар) және қазақтардың Қытайда тұратын ағайындарына қатысты ұлттық сезімдерін манипуляциялау және т.б. Алайда, ол кезде ШҰАА қазақтарын көшіру процесі 1990 жылдары басталды және бұл мәселеде ешқашан проблема болған емес деп ешкім ойлаған жоқ. Олар әлемдік сауданың бағытын өзгерте бастаған тым тиімді дамып келе жатқан Жібек жолының пайда болуымен пайда болды.
Үшінші. Қытайдағы мұсылмандар тек ШҰАА ғана емес, бүкіл елде тұрады. Сондықтан, кенеттен Қытай билігі мұсылмандарға қатысты кемсітушілік мемлекеттік саясат жүргізіп жатыр деп болжайтын болсақ, онда барлық кемсітушілік неге ШҰАА-да шоғырланған? Неліктен ҚХР-дың басқа провинцияларында, мысалы, көрші Ганьсуда немесе елдің басқа аймақтарында мұсылмандардың қуғынға ұшырағаны туралы ақпарат жоқ? Қолда бар деректерге сүйенсек, Қытайда 30 миллионға жуық мұсылман тұрады, оның 13 миллионы немесе 43 пайызы Шыңжаңда тұрады. Сонымен бірге ҚХР-ның басқа аймақтарында қуғын-сүргін, қудалау, тіпті геноцид болғаны туралы хабарлар жоқ, бірақ неге?
ШҰАА-дағы қауіпсіздік және лаңкестікке қарсы саясат ол жерде жергілікті халықты радикалды жоюға бағытталған нақты инфрақұрылымның құрылуына әкелгенін ешкім жоққа шығармайды. ШҰАА-да лаңкестік болды, бұл факт, бірақ бүгінде бұл құбылыс тұтастай мемлекеттің бақылауына алынды. Алайда, егер Қытай шынымен де қасақана кемсітушілік саясатын жүргізсе, бүкіл әлемдік мұсылман үмбеті оған қарсы қару алар еді. Бұл қалай болуы мүмкін, Франциядағы жанжалды мультфильмдер жағдайын жақсы көрсетеді, ол бүкіл әлемде ауқымды наразылықтарға ғана емес, сонымен бірге қайғылы салдарға әкелді. Ал мұндай мысалдар өте көп. Мұсылмандарға қарсы нақты кемсітушілік болған жағдайда Қытай үмбет тарапынан осындай реакцияға тап болар еді.
Әдейі ойдан шығарылған жалған ақпараттың бір мысалы https://central.asia-news.com/ru/articles/cnmi_ca/features/2020/09/25/feature-02 сияқты сілтемелер болып табылады, олар «шынайы ақпаратты» береді. австралиялық сараптама орталығы (!) зерттеп жатыр. Атап айтқанда, аз белгілі ресурстағы мақалада фотошопта оңай салуға болатын спутниктік кескін берілгені, қасиетті орындардың жойылуына қатысты егжей-тегжейлер мен нақты фактілер берілмегені және т.б. Аймақтағы біздің бірде-бір елшілігіміз жоқ Австралия (оның Орталық Азияға жауапты дипломатиялық миссиясының басшысы Мәскеуде орналасқан) кенеттен мұсылмандардың мәселесін көтерді ме? Ресми Канберра Орталық Азияның географиялық тұрғыдан алшақ, шын мәнінде ешқандай маңызды қатынасы жоқ аймағында қандай мүдделерді көздейді? Ал жергілікті аборигендерге қарсы нағыз кемсітушілік саясатымен танымал Австралияның мұндай мәселелерді көтеруге моральдық құқығы бар ма?
Төртінші. Батыстағы кез келген адам (АҚШ пен Еуропадағы әлемде шын мәнінде үлкен жұмыс атқаратын нағыз қайырымдылық ұйымдарынан басқа) мұсылмандардың мәселелеріне шынымен де мән береді деп есептесек, орынды сұрақ туындайды. Ауғанстандағы, Мьянмадағы, Ирактағы, Ливандағы, Ливиядағы, Сириядағы, Нигериядағы мұсылмандардың басынан өткеріп жатқан өткір дағдарыс пен күрделі жағдайлар неге Батыс елдерінің назарын аудартпай отыр? Бұған қоса, Таяу Шығыстағы әйелдердің немесе Азиядағы мұсылман елдерінен келген еңбек мигранттарының құқықтарына қысым жасайтын көптеген елдер неге адам құқықтары жөніндегі есептерге ешқашан кірмейді? Бірақ бұл мәселелер әлдеқайда тереңірек және мұсылмандардың әлдеқайда үлкен топтарына қатысты. Бірақ бұл елдердің мұсылмандары ешкімге керек емес, өйткені енді геосаяси мүдделер, жаһандық бәсекелестік, мақсат жоқ.
Бесінші. АҚШ-Қытай текетіресінің жаңа раундының аясында ШҰАА тақырыбы енді жоғары саяси назардың назарында болуы мүмкін. Осы тұрғыда Мишель Бачелеттің даулы отставкаға кетуіне (ол осы жылдың 31 тамызына дейін БҰҰ-ның Адам құқықтары жөніндегі Жоғарғы комиссары қызметін атқарған) және адам құқықтарын бағалау туралы даулы баяндаманың жариялануына байланысты жағдайды қарастыру қажет. Шыңжаңдағы жағдай 2022 ж.
Бұл баяндама тезиспен аяқталады: «БҰҰ АҚЖЖКК халықаралық қоғамдастыққа осы ұсыныстарға жауап ретінде ШҰАА-дағы адам құқықтарын қорғау мен ілгерілетуді күшейту бойынша күш-жігерді қолдауды ұсынады. Сондай-ақ мемлекеттер қуып шығу қаупі бар ұйғыр және басқа да негізінен мұсылман азшылық өкілдерін Қытайға қайтарудан бас тартып, олар орналасқан мемлекеттердегі зардап шеккендерге гуманитарлық көмек, оның ішінде медициналық және психоәлеуметтік қолдау көрсетуі керек». Бір қызығы, Ауғанстаннан, Ирактан, Ливиядан және Сириядан мұсылмандар шын мәнінде үлкен қиындықтарды бастан кешіріп жатқан нағыз босқындарға (олардың саны ондаған миллион адам) қолдау көрсету бойынша АҚЖЖКК-дің ұқсас ұсыныстары қайда?
Осы ретте Ислам Ынтымақтастығы Ұйымы Сыртқы істер министрлері кеңесінің 46-сессиясында «ИКҰ-ға кірмейтін мемлекеттердегі мұсылман қауымдары мен азшылықтар туралы қарар» қабылданды. Құжатта Қытайдың мұсылмандарды қорғау әрекеті жоғары бағаланады. Атап айтқанда, қарарда «…Мұсылман қауымдастықтары мен азшылықтардың жағдайы туралы Бас хатшының баяндамасын (No OIC/CFM-46/2018/MM/SG.REP құжаты) қарастыра отырып, ИЫҰ-ның нәтижесін құптайды. ҚХР шақыруы бойынша Бас хатшылық делегациясының жүзеге асырған сапары; ҚХР-ның мұсылман азаматтарына көмектесудегі күш-жігерін жоғары бағалайды; және ИЫҰ мен ҚХР арасындағы одан әрі ынтымақтастықты асыға күтеді». (https://www.oic-oci.org/docdown/?docID=4447&refID=1250). Осыған ұқсас бағалаулар ИЫҰ Министрлер кеңесінің 47-ші және 48-ші сессияларының құжаттарында да бекітілген.
Осылайша, дүние жүзіндегі мұсылман мәселелерімен айналысуға уәкілетті халықаралық ұйым ҚХР-ның мұсылмандарға қатысты саясаты мұсылмандарды қасақана кемсітуге емес, қауіпсіздік мақсаттарын көздейтінін мойындайды. Ал БҰҰ АҚЖЖКК есептері антитеррорлық күрестің нәтижесін емес, оның жанама іздерін ғана көреді. Көптеген сарапшылар, соның ішінде американдық және еуропалық сарапшылар БҰҰ жүйесі терең дағдарысты бастан өткеріп жатқанын айтады (https://www.passblue.com/2022/08/22/the-un-in-crisis-big-powers-and-bad-influence/). Сондықтан БҰҰ АҚЖЖКК-ның әртүрлі аймақтардағы жағдайды бағалаудағы нақты таңдамалы тәсілі БҰҰ жүйесі қиын күндерді бастан өткеріп жатқаны туралы көптеген тұжырымдарды растайды. Жүйе әрбір жағдайдың ерекшеліктерін, оның себептері мен салдарын ескеретін теңдестірілген халықаралық платформа болудан қалды. Ал Шыңжаң – біреудің мүддесін көздеп, әдейі асыра бағалап, асыра сілтеп жіберген шағын ғана эпизод.
Қытайды зерттеу орталығы,
Астана, Қазақстан, 2022 жыл
