28.07.2022
Жақында ҚХР Төрағасы Си Цзиньпин сегіз жылда алғаш рет (!) Қытайдың ең ірі өңірі Шыңжаң-Ұйғыр автономиялық ауданына (ШҰАА) инспекциялық сапармен барды (суретті қараңыз). Жұмыс сапары кезінде үш күн бойы ол СУАР – дың бірқатар қалаларына, атап айтқанда Үрімші, Шихэцзы, Турфан қалаларына және ежелгі ярхото (Цзяохэ) бекініс-қаласының қираған жерлеріне барды.
ҚХР басшысының қатысуымен өткен бұл іс-шаралар үлкен назар аударды, өйткені бұл автономды аймақ бірнеше жылдан бері көптеген халықаралық оқиғалардың эпицентрінде. Егер халықаралық БАҚ материалдарын қарайтын болсақ, онда бірден бірінші орынға шығатын негізгі тақырып – қауіпсіздік, терроризмге және экстремизмге қарсы күрес мәселелері, сондай-ақ Қытай билігінің осы сын-тегеуріндерді шешу жөніндегі түрлі іс-әрекеттері және бірқатар шет елдердің оларға реакциясы. Бұл үшін нақты түсініктеме бар, ол осы жарияланымның қорытынды бөлімінде ұсынылады.
Бұл ретте БАҚ-та ШҰАА-ның өткен 10 жылдағы жоғары экономикалық өсуі туралы, өңірдің Индустрияландыру және инфрақұрылымды дамыту саласындағы жетістіктері туралы жарияланымдар жоқ, өңірдің әлеуметтік әл-ауқаты туралы ақпарат жоқ. Ал ШҰАА осы жылдар ішінде көп өзгерді және заманауи урбанизацияланған және жоғары технологиялық кеңістіктің ерекшеліктеріне ие болды. Сондай-ақ, БАҚ-та Шыңжаңның қазіргі Жібек жолындағы маңызы туралы объективті материалдар өте аз.
Ал Қазақстан мен Орталық Азия үшін ШҰАА – дағы процестерді түсінудің стратегиялық мәні бар-Қытайдың нақ осы өңірімен көршілес және бірінші кезекте өзара іс-қимыл жасайды ғой. Шыңжаңдағы өзгерістер Орталық Азияның ҚХР-мен ынтымақтастығына тікелей әсер етеді.
Сонымен, ҚХР Төрағасы Си Цзиньпиннің ШҰАА-ға Қазіргі сапары неге маңызды?
Бірінші…. Қытайдың бірінші басшысының ШҰАА қалаларының тұтас қатары бойынша сапары Осы автономды өңірдегі қауіпсіздік саласындағы ахуал бақылауға алынғанын және толық тұрақтанғанын білдіреді. Естеріңізге сала кетейік, 2014 жылға дейін Шыңжаң Бейжіңнің ұзақ уақытқа созылған террорлық белсенділік ошағының сақталуына байланысты ұзақ бас ауруы болды. Қолда бар мәліметтерге сәйкес, 1990 жылдан 2016 жылға дейін Шыңжаңда мыңнан астам террорлық шабуылдар болған (шыңы 2015 жылы 110 террорлық шабуыл болған).
Террористердің көптеген құрбандарымен қатар, қорқыныш мәселесі күн тәртібінде тұрды: Қытай бизнесі де, тіпті шетелдік капитал да ШҰАА-ға келмеді, сәйкесінше автономды аймақтың өзі әлеуметтік-экономикалық тұрғыдан Қытайдағы ең артта қалды. Географиялық тұрғыдан Шыңжаң-2013 жылы жарияланған қазіргі Жібек жолының қақпасы. Алайда, террористік белсенділік аймақ алдында ашылған барлық мүмкіндіктерді пайдалануды тежеді.
Сол кезден бастап Бейжің жергілікті тұрғындар арасындағы экстремистік пікірлерді тежеу үшін бірқатар ерекше шаралар қабылдады. Бұл шаралардың айналасында әртүрлі материалдар, қауесеттер, қарама-қайшылықты және эмоционалды Пікірлер, сондай-ақ жалғандықтар көп. Бұл мәселеде жүргізіліп жатқан саясатты бағалауда «орта» табу қиын.
Сондықтан Қытайдың ШҰАА-дағы саясатын бағалаудағы негізгі индикатор оның нәтижесі болуы тиіс. Ал бүгінгі күннің нәтижесі-соңғы жылдары автономды аймақта бірде-бір террористік акт болған жоқ. Және бұл факт. Мысалы, әлемдегі терроризмді бағалаумен айналысатын батыстық институттардың немесе жыл сайын Экономика және бейбітшілік институты жүргізетін Global Terrorism Index (Institute for Economics & Peace, IEP) бағалауына жүгінейік.
2015 жылғы мәліметтер бойынша, Қытай индекс бойынша бағаланған 124 елдің ішінде әлемде 22-орында болған. Содан кейін ҚХР-дағы террористік қауіптің деңгейі сол кезде өте жоғары деп бағаланды (іс жүзінде әлемдегі ең жоғары деңгейдің бірі) және ШҰАА-дағы қиын жағдай бұған негізгі үлес қосты. (https://privacyinternational.org/…/Global%20Terrorism…)
2022 жылы ҚХР-ның сол батыс рейтингтегі позициясы террористік қауіптің өте төмен деңгейіне ие Нидерланды, Бельгия, Швеция, Жапония, Австралия, Швейцария сияқты елдердің жанында 67-ші орында болды. (https://www.visionofhumanity.org/…/GTI-2022-web…)
Осылайша, Батыс сарапшылары өз зерттеулерінде Қытайдың 7 жыл ішінде қауіпсіздік жағдайын жақсартып қана қоймай, бұл мәселені іс жүзінде шешіп, қазіргі заманғы ең тұрақты мемлекеттердің қатарына енгенін мойындайды.
Бұл тұжырымды келесі фактімен толықтыруға болады: әлемдегі жетекші терроризм индексі IEP институты штаб-пәтері Сидней, Нью-Йорк және Брюссельде орналасқан австралиялық ұйым. Австралия ҚХР-ны, соның ішінде ШҰАА-дағы жағдайды үнемі сынға алады, сондықтан австралиялық сарапшылардың оң бағалары бейтарап (бұл ел Қытайға деген саяси жанашырлыққа күдіктену қиын) және нақты өзгерістерді көрсетеді.
Екінші. ШҰАА-дағы қоғамдық-саяси жағдайдың тұрақтануы таяу жылдары автономды ауданның экономикасы өсу үшін одан да үлкен серпін алатынын білдіреді. ҚХР Төрағасы Си Цзиньпиннің сапары Қытай басшылығының ШҰАА-ға назары арта түсетінін де білдіреді.
Өткен 8 жыл ішінде ШҰАА қауіпсіздігі саласы ғана емес, оның экономикасы да нығайтылды. Қытайдың Шыңжаң-Ұйғыр автономиялық ауданы 2021 жылы ЖӨӨ-ні 7% – ға 251,2 млрд долларға дейін ұлғайтты. Салыстыру үшін, Орталық Азияның бес елінің жиынтық ЖІӨ бүгінде шамамен 285 млрд долларды құрайды.
Осылайша, бүгінде ШҰАА экономикасы өзінің көлемі бойынша тұтас көрші өңірдің жалпы ЖІӨ-мен салыстыруға келеді, ал Орталық Азия елдерімен салыстырғанда жеке алғанда – Шыңжаң өңірдің әрбір Республикасынан асып түседі.
2014 жылы ШҰАА ЖӨӨ көлемі шамамен 140 млрд.долларды құрады, осылайша 8 жыл ішінде аудан экономикасы 111,2 млрд. долларға өсті немесе іс жүзінде екі есе өсті. Бұл СУАР әлі күнге дейін гүлденген теңіз провинцияларымен салыстырғанда «Қытайдың артта қалған аймақтарының» бірі болып саналады. Осылайша, жағдайды тұрақтандыру мен қауіпсіздікті нығайту мен экономикалық өсу арасында тікелей байланыс байқалады.
Үшінші. ШҰАА-ға назардың артуы белдеу және жол бастамасының дамуы тұрғысынан да түсінікті. Сапар барысында Қытай басшысы Шыңжаң Қытайдың «Бір белдеу, бір жол»бастамасында шешуші рөл атқаратынын айтты.
Си Цзиньпин белдеу мен жол бастамасын ШҰАА-ны тұйық ішкі өңірден Қоршаған және одан да алыс елдермен экономикалық және сауда байланыстарының берік жүйесімен байланысты жаңа Жібек жолының Орталық аймағының форпостына айналдырған ашықтық саясатының табыстылығының жарқын мысалы ретінде сипаттады. Бұл ретте өңірдің өзі Жібек жолынан пайда көреді. Мәселен, 2016 жылы Шыңжаңның сыртқы сауда айналымының көлемі 17,9 млрд долларды құраса, 2021 жылы ол 22 млрд доллардан асты.
2023 жылы «Бір белдеу, бір жол»бастамасының алғашқы онжылдығы орындалады. 2022 жылдың қаңтарында Си Цзиньпин белдеу мен жол аясында Орталық Азия үшін жаңа жобаларды ұсынды. Сондықтан ШҰАА мерейтойлық іс-шаралардың бір бөлігі ғана емес, сондай-ақ барлық қолданыстағы құрлықтағы бағыттар бойынша экономикалық белсенділікті арттыру үшін Қытай базасы болады.
Осылайша, Қытай белдеу мен жол дамуының сапалы жаңа деңгейіне шығуға дайындалуда және мұнда тұрақтандырылған ШҰАА ерекше рөл атқаратын болады. Орталық Азия өзінің дамуы үшін одан да көп мүмкіндіктерге ие болады.
Айта кету керек, қазіргі Жібек жолын қайта құру және Шыңжаңдағы тұрақтылықты нығайту Си Цзиньпиннің жеке жобалары болып табылады, ол осы жылдың қазан айында президенттіктің кезекті мерзіміне қайта сайланады деп күтілуде. Белдеу мен жолдың жетістігі, Шыңжаңдағыдай, Қытай көшбасшысының нақты және нақты жетістіктері болып табылады. Белдеу мен жол-оның Қытайды басқару кезеңінің басты идеясы және болашақта оның саяси мұрасының ең үлкен үлгілерінің бірі болуы мүмкін. Бұл ретте, жобаның алғашқы онжылдығы көрсетіп отырғандай-идея өзін толық ақтады және Жібек жолы реанимациясының ең табанды скептиктерін де өзінің нәтижелілігіне сендірді.
***
Қытай саясатында әрдайым терең символизм бар екенін ескере отырып, Қытай басшысының ШҰАА-ға сапары сөзсіз саяси маңызды (толығырақ танысуға болады https://regnum.ru/news/polit/3648360.html).
Сондықтан бұл сапардың мағынасын кеңірек қарастыру керек. Жалпы, Си Цзиньпин бірден бірнеше қалаға үш күндік сапармен өзінің барлық сыншыларына президенттіктің бір кезеңінде өзінің үлкен саяси мақсатына қол жеткізгенін және ондаған жылдар ішінде алғаш рет проблемалық ШҰАА тұрақты, гүлденген аймаққа айналғанын және мемлекеттің толық бақылауында екенін көрсетті.
Бұл қытай басшылығы автономды аймақтың дамуын қатты тежейтін (капитал тәуекелдерді ұнатпайды) ұзақ мерзімді терроризмді жеңіп қана қоймай, сонымен қатар бүкіл елдер тобының (Адам құқықтары, мұсылмандардың жағдайы, этникалық қуғын-сүргін, қайта тәрбиелеу орталықтары және т.б.) күшті саяси қысымына төтеп бере алатындығын білдіреді. т. б.).
ШҰАА – дағы Адам құқықтары туралы айтатын болсақ, жағдайға екінші жағынан қарау керек-өйткені жергілікті халықтың өмір сүру деңгейінің едәуір артуы адамның лайықты өмір сүру және қазіргі өркениеттің негізгі артықшылықтарына қол жеткізу үшін негізгі құқықтарын қамтамасыз ету болып табылады. Бұған СУАР – да қол жеткізілді, онда бүкіл Қытай сияқты-олар абсолютті кедейлікті жойды. Мұндай нәтиже Шыңжаңдағы адам құқықтары мәселесін «Шығыс Түркістан» қозғалысының демеушілері түсінгеннен гөрі жақсы ашады деп ойлаймыз.
СУАР-да Ислам мен мұсылмандарға қатысты қуғын-сүргін (діннің радикалды ағымдарына қатысты белгілі бір шектеулер көптеген елдерде, соның ішінде Орталық Азияда да қолданылады) туралы ақпарат та расталмайды. Егер фактілер тілінде айтатын болсақ, бүгінде Шыңжаңда 13 миллион мұсылманға 24 400 мешіт жұмыс істейді. Яғни, әр 500 адамға бір мешіт келеді, бұл тек АҚШ, Ұлыбритания, Франция, Германиядан ғана емес, көптеген мұсылман мемлекеттерінен де көп.
БҰҰ-ның Адам құқықтары жөніндегі Жоғарғы комиссары М. Бачелет ШҰАА-ға сапары кезінде 2022 жылғы мамырда орын алған қуғын-сүргіннің дәлелдерін таба алмады (БҰҰ Адам құқықтары жөніндегі Жоғарғы комиссарының мәлімдемесі https://www.ohchr.org/…/statement-un-high-commissioner…).
Жалпы, соңғы бес жыл ішінде болжалды «қатыгез Қытай саясатына» қатысты түрлі медиа-қасіреттер ешқашан ақталмады. ИЯ, ШҰАА – да тәртіпті сақтаудың әртүрлі деңгейі бар қайта тәрбиелеу орталықтарының жүйесі ұйымдастырылды-ҚХР билігі бұны ешқашан мойындамады, тіпті бірнеше рет шетелдік дипломаттар мен журналистерді осы орталықтарға баруға шақырды. Сонымен қатар, 2019 жылы Қазақстанның өтініші бойынша Қытай Достық жол берді, мысалы, ШҰАА-да тұратын этникалық қазақтардың жағдайына қатысты (https://ru.sputnik.kz/…/china-kazahstancy-lager-mfa…). Бұл тату көршілік қарым-қатынастарды дамытуға деген түсіністік пен дайындықтың көрінісі.
Барлық жетістіктерге қарамастан, ШҰАА тақырыбы болашақта да ыстық болатыны түсінікті. Бұл, мысалы, жақында полицияның мәліметтер базасын бұзу және СУАР бойынша бірнеше мың фотосуреттер мен басқа материалдардың төгілуі – мұның бәрі басқа зауытқа ұқсас және, негізінен, кең жарықтандыруды алған жоқ.
Осы жарияланымдардың мазмұнын талдау көптеген сұрақтар туғызады. Мысалы. Жарияланымнан тікелей дәйексөз (https://vlast.kz/…/50104-lagera-perevospitania-v-licah…) сараптамалық пайымдаудың барлық деңгейін көрсетеді: «… Шыңжаң полициясының файлдары BBC-ге ұйғырлардың қудалау ауқымы туралы жаңа түсініктерді ашуға мүмкіндік берді. Ғалым Зенц жүргізген деректерді талдау тек Шыңжаңның оңтүстігінде 2017 және 2018 жылдары лагерьлерде немесе түрмелерде барлығы 22 762 сотталушы болғанын көрсетеді. Бұл сандар тұтастай алғанда 1,2 миллионнан астам адамның қамауда екенін көрсетеді. ересек ұйғырлар мен басқа да этникалық азшылықтардың өкілдері сарапшылардың бағалауына сәйкес келеді…».
«22 762» және «1,2 млн» тұжырымдары туралы авторлық есептеулердің өзара байланысы қандай, мұндай «қорытындылар» қандай формула бойынша және қандай фактілер негізінде жасалғаны түсініксіз. Шамасы, автордың» логикасы «классикалық насихаттау формуласындағыдай:»өтірік бар, жалған өтірік бар, статистика бар».
Осының бәрінен айқын қорытынды шығаруға болады: жаппай саяси қысым және оңшыл адамдық проблемалардың өршуі Азия ғасырында жаһандық позициясын объективті түрде Жоғалтатын елдер тарапынан өсіп келе жатқан Қытаймен экономикалық және геосаяси бәсекелестіктің келесі құралы болып табылады. Бұл сонымен қатар геосаясаттың классикалық әдісі.
Осылайша, ШҰАА-дағы ахуалдың көпжылдық шайқалуы (әсіресе 2017 жылдан бергі кезеңде) жаһандық бәсекелестердің белдеу және жол бастамасының дамуын тоқтату және Орталық Азия елдері арқылы өтетін және жаңа экономикалық мүмкіндіктер ашылатын көлік дәліздерін бейтараптандыру әрекеттерімен байланысты болуы мүмкін. СИНОФОБИЯНЫҢ жасанды толқындары бұқаралық ақпарат құралдары, ҮЕҰ және белсенділер арқылы 2017-2020 жылдары пайда болған болуы мүмкін.
Сыртқы ойыншылардың қысым үшін таңдаған мақсаты «Орталық Азия–ШҰАА»байламының стратегиялық маңыздылығын растайды. Орталық Азия елдерінің үкіметтері мен сарапшылар топтарының бұл мәселеге қатысты өз пайымдары бар екенін және жағдайды уақытында тұрақтандыруға қол жеткізгендерін иеміз.
Тұтастай алғанда, таяу онжылдықта Орталық Азияға оралсақ, өңір ШҰАА серпінді дамуының және Шыңжаң барған сайын үлкен рөл атқаратын белдеу мен жол бастамасының одан әрі іске асырылуының ықпалында болады. Мұны қазір қолдану керек.
Сондықтан ҚР Президенті Қ.Қ. Тоқаев биылғы қаңтарда Орталық Азияда көлік коммуникацияларының дамуы бес мемлекеттің ЖІӨ-нің 15% деңгейінде өсуін қамтамасыз ете алатынын атап өтті. Қазақстандық көшбасшы ҚР 2025 жылға дейін көлік дәліздеріне 20 млрд доллар инвестициялауды жоспарлап отырғанын мәлімдеді.
Болжам бойынша, ШҰАА экономикасы алдағы жылдары өз өсімін жалғастырады. Шыңжаңның өңірлік маңызы айтарлықтай өсіп, өңір Орталық Азия елдері үшін жетекші сыртқы экономикалық және көлік-логистикалық хабқа айналғаны айқын.
Бұл жерде Орталық Азия мен Қытайдың Шыңжаң халықтарының этномәдени жақындығы Іскерлік байланыстар мен экономикалық ынтымақтастықтың тиімді көпірі болады. Бұл қалай болу керек: ортақ мәдениет, дәстүрлер, менталитет және тілдер Жібек жолы кезіндегідей көрші елдердің белсенді экономикалық алмасуларына ықпал ете отырып, Орталық Азия мен ШҰАА халықтарын біріктіруі тиіс.
Қытайды зерттеу орталығы,
Нұр-сұлтан Қ., 2022 жыл.
